راز جاماندگی صنعت از توسعه چیست؟

راز بی‌‌‌بهرگی ایران از صنایع جهانی چیست؟ صنایع در ایران، عموما در سطح پایینی از تکنولوژی، به تولید مشغول هستند و تولیدات کشور هم به‌‌‌ندرت توان رقابت با محصولات اروپایی، آمریکایی و حتی آسیایی در بازارهای جهانی را دارند. با وجود اینکه در چند سال اخیر، ایران تلاش کرده در برخی از صنایع، به پیشرفتی نسبی برسد و حتی در تولید محصولات صنایع شیمیایی و معدنی هم بهبودهایی حاصل شده است، اما همچنان بخش عمده صنایع ساخت و تولید کشور با محصولات روز جهان که در بازارهای جهانی حاضرند، قادر به رقابت نیستند.

از سوی دیگر هم تولیدات کشور در دامنه محدودی از مواد اولیه و فلزات اساسی یا قطعات ساده و تولیدات با پیچیدگی اندک باقی مانده است. در واقع، نبود فناوری‌‌‌های پیشرفته، غفلت از فراگیری روش‌های تازه و نوآورانه در کنار نبود فناوری‌‌‌های جدید، موجب مانعی برای جلورفت صنایع در ایران شده است. کارشناسان معتقدند که این وضعیت، معلول فقدان چارچوب منسجم در فضای سیاستگذاری در صنعت ایران است که در نهایت هم سبب نبود فناوری در صنایع و استفاده از روش‌های قدیمی و سنتی شده است.   این در حالی است که در دنیای جدید، فناوری،  با ممکن کردن ناممکن‌‌ها، تاثیر خود را بر کسب‌وکارها نشان می‌‌دهد. از سوی دیگر، کسب‌وکارها هم با عرضه محصولات جدید بر مصرف‌‌کننده تاثیر می‌‌گذارند.

بهتر شدن، هوشمندسازی، جریان داشتن، نمایش دادن، دسترسی، اشتراک‌‌گذاری، غربال‌‌گری، بازآرایی، تعامل، پیگیری، پرسش‌‌گری و آغاز کردن، عناوینی هستند که برای ۱۲نیروی پیشران فناوری است که از سوی فرهاد نیلی در یک نشست، مطرح شده است. این نیروهای پیشران بر فناوری، کسب‌وکار و سبک زندگی تاثیر می‌‌گذارند و تاثیرات متقابلی بر یکدیگر دارند.جمعیت ایران حدود ۱/ ۱‌درصد جمعیت دنیاست؛ اما نسبت به هدف‌گذاری کسب یک‌درصدی از سهم اقتصاد جهانی بسیار دور است. در شاخص جهانی رقابت‌‌‌پذیری استعدادها در سال ۲۰۲۱ ایران در میان ۱۳۴کشور، در رتبه ۱۰۰ قرار گرفته است. این در حالی است که با توجه به افزایش سهم فناوری در دنیا، سهم کشور از اقتصاد جهانی همواره در حال کاهش است.

۱۲ نیروی پیشران فناوری

موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی نشستی تحت عنوان «توسعه صنعتی در میانه انقلاب صنعتی و انقلاب دیجیتال» برگزار کرده است. در این نشست، فرهاد نیلی، عضو هیات‌علمی دانشگاه صنعتی‌شریف، به تشریح کلان‌روندهای فناوری و معرفی ۱۲نیروی پیشران فناورانه در انقلاب صنعتی چهارم پرداخت و گفت: این ۱۲نیروی فناورانه توسط پژوهشگری با نام کوین کلی، در کتابی با عنوان «آینده نزدیک: درک ۱۲نیروی فناورانه که آینده‌مان را رقم می‌زنند» مطرح شده است. به گفته نیلی، فناوری، ناممکن‌‌‌ها را ممکن ساخته و این‌گونه تاثیر خود را بر کسب‌وکارها نشان می‌دهد.

از سوی دیگر، کسب‌وکارها هم با عرضه محصولات جدید بر مصرف‌کننده تاثیر می‌‌‌گذارند. وی ادامه داد: عناوینی که برای این ۱۲نیروی پیشران از سوی محقق مطرح شده است عبارتند از: بهتر شدن، هوشمندسازی، جریان داشتن، نمایش‌دادن، دسترسی، اشتراک‌‌‌گذاری، غربال‌‌‌گری، بازآرایی، تعامل، پیگیری، پرسش‌‌‌گری و آغاز کردن. وی با بیان اینکه این نیروهای پیشران بر فناوری، کسب‌وکار و سبک زندگی تاثیر می‌‌‌گذارند و می‌‌‌توانند به طور کلی پارادایم‌‌‌های حاکم بر زندگی افراد جامعه را تحت‌تاثیر قرار دهند، افزود: همچنین این سه‌گانه تاثیرات متقابلی روی یکدیگر دارند. تاثیر فناوری بر محیط کسب‌وکار از طریق تبدیل ناممکن‌‌‌ها به ممکن‌‌‌ها خواهد بود.

تاثیر متقابل کسب‌وکار بر فناوری از طریق تقاضا برای نوآوری‌‌‌های ثانویه خواهد بود. همچنین کسب‌وکارها بر مصرف‌کننده‌‌‌ها با عرضه محصولات جدید یا تغییر محصولات فعلی تاثیر می‌‌‌گذارند و در عوض مصرف‌کننده‌‌‌ها بر کسب‌وکارها با تغییر سبک زندگی تاثیر می‌‌‌گذارند. وی تصریح کرد: تاثیرگذاری‌‌‌های متقابل همواره با گذشت زمان، تحولاتی را در سطح زندگی مردم ایجاد می‌کنند. طبق نظر محقق در این کتاب، توجه و آگاهی نسبت به ۱۲نیروی پیشران معرفی‌شده، می‌‌‌تواند جوامع را به سوی آینده پیش‌بینی‌پذیر سوق دهد. در واقع آینده از آن کسانی است که این روندهای فناوری را بشناسند و به جای مقابله با آنها، همراهشان باشند. بنابراین توجه به ارکان و ابعاد آنها بسیار کلیدی خواهد بود.

نیلی اظهار کرد: این نیروهای پیشران، کنش‌‌‌های درحال شتاب‌گرفتن و فرآیندهایی هستند که به جای سرشت جامعه، ریشه در سرشت فناوری دارند. روندهای ماندگار تا سال ۲۰۵۰ از ریشه‌‌‌های فناوری دیجیتال جوانه می‌‌‌زنند. اولین نیروی فناورانه پیشران معرفی‌شده مربوط به‌عنوان «بهتر شدن» است. ناخشنودی از فناوری‌‌‌ها می‌‌‌تواند آغازگر نبوغ و رشد در ایجاد فناوری‌‌‌های بهتر باشد و این فرصتی برای تغییر است. بنابراین در انقلاب صنعتی چهارم این فرهنگ ناخشنودی مستمر، نهادینه شده است و جهان را به سمت بهبودی مستمر سوق می‌دهد.

وی ادامه داد: جهان بدون خشنودی به جهانی آرمانی و راکد تبدیل خواهد شد و این موضوع ضدتغییر تلقی می‌شود. بنابراین با ناخشنودی مستمر می‌‌‌توان به به‌‌‌روزرسانی بی‌‌‌پایان و بهتر شدن ابدی در فناوری‌‌‌ها دست یافت. عضو هیات‌علمی دانشگاه صنعتی‌شریف، با اشاره به اینکه امروزه دنیایی از اطلاعات درحال تولید هستند که می‌‌‌توانند ثروتی عظیم برای جهانیان باشند، گفت: این ثروت فراگیر از اطلاعات در کمتر از ۲۵سال اخیر ساخته شده است که بسیار بیشتر از اطلاعات ساخته‌شده در ۲۵۰سال قبل از خود است. عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی‌شریف افزود: نیروی پیشران فناورانه دوم معرفی‌شده «هوشمندسازی» است. طبق نگاه محقق، برای «تغییر همه‌چیز»، هیچ‌چیز به ارزانی، نیرومندی و فراگیری هوش مصنوعی و مهم‌تر از هوشمندتر کردن یک وسیله‌‌ غیرهوشمند نیست. بنابراین افزودن میزان ناچیزی هوش مفید به فرآیند، بهره‌‌‌وری آن را ارتقا می‌دهد و در فرآیندهای تکراری می‌تواند معجزه کند.

وی با بیان اینکه بنگاه‌‌‌های بزرگ نیز بر اهمیت هوش مصنوعی پی برده‌اند و در حال سرمایه‌گذاری روی این موضوع هستند، گفت: برای مثال شرکت گوگل با خرید شرکت‌های هوش مصنوعی جزو سرمایه‌گذاران و بازیگران بزرگ این حوزه شده است. هر بار که عبارتی را در گوگل جست‌وجو یا روی لینکی در نتایج کلیک می‌‌‌کنید، به هوش مصنوعی گوگل آموزش می‌‌‌دهید. این را با این عدد مقایسه کنید که روزانه ۳میلیارد جست‌وجو در شبکه گوگل صورت می‌‌‌پذیرد. نیلی افزود: هوش مصنوعی در آینده، به جای مجموعه‌‌‌ای از ماشین‌‌‌های مستقل، سرویسی ارزان، قابل اتکا و کاربردپذیر در صنعت و زندگی، روی شبکه ابری مانند الکتریسیته، ضریب هوشی به اندازه نیاز در اختیار متقاضیان قرار خواهد داد و این می‌تواند تحولی شگرف در زندگی افراد ایجاد کند.

توسعه صنعتی در میانه انقلاب صنعتی و دیجیتال

رئیس سابق مرکز توسعه فناوری و صنایع پیشرفته وزارت صنعت، معدن و تجارت و همچنین مدیر فعلی پروژه ظرفیت‌سازی در انقلاب صنعتی چهارم، در ادامه این نشست به وضعیت اقتصادی در کشور و بیان کلیات انقلاب صنعتی چهارم و تاثیرات آن بر سطح ملی و بنگاهی در کشور پرداخت. حسن آقاکثیری، با بررسی روند رشد تولید ناخالص داخلی ایران، بر کاهش میزان آن از حدود ۴۸۶میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷ به ۲۳۱میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰، اشاره و آن را هشدار جدی برای اقتصاد ایران تلقی کرد. رئیس سابق مرکز توسعه فناوری و صنایع پیشرفته وزارت صنعت، معدن و تجارت با اشاره به سخنان رئیس اتاق بازرگانی ایران گفت: اقتصاد ایران در سال گذشته، نیمی از اقتصاد امارات و یک‌سوم اقتصاد ترکیه یا عربستان بوده که میزان نگران‌کننده‌ای است.

کمرنگ‌شدن نقش منابع طبیعی و لزوم توجه به حوزه‌‌‌های جدید و همگامی با انقلاب صنعتی چهارم، می‌‌‌تواند جبران‌‌‌های اقتصادی را به همراه داشته باشد. طبق آمار گمرک در سال ۱۴۰۰، صادرات غیرنفتی کشور حدود ۴۹میلیارد دلار و واردات آن حدود ۵۳ میلیارد دلار بوده و میزان واردات از صادرات در این حوزه پیشی گرفته است. به گفته او، اشتغال و معیشت، بحران آب، خشکسالی، مهاجرت گسترده متخصصان، افزایش سن و پیری جمعیت و صندوق‌های بازنشستگی ابرچالش‌های اقتصادی کشور هستند که باید مورد توجه قرار گیرند. رتبه ایران در شاخص جهانی رقابت‌پذیری در سال ۲۰۲۰-۲۰۱۹ در کشورهای منطقه از بین ۲۰ کشور ۱۷ بوده است. البته وضعیت در حوزه شاخص جهانی نوآوری بهتر بوده و رشد هفت‌پله‌ای در سال اخیر داشته است. رئیس سابق مرکز توسعه فناوری و صنایع پیشرفته وزارت صنعت، معدن و تجارت ادامه داد: همچنین در شاخص جهانی رقابت‌پذیری استعدادها (GTCI)، در سال ۲۰۲۱ ایران در میان ۱۳۴ کشور، حائز رتبه ۱۰۰ بوده است. این شاخص به تعریف مجموعه‌‌‌ سیاست‌‌‌ها و روش‌هایی که یک کشور را قادر می‌‌‌سازد تا سرمایه انسانی را که موجب بهره‌‌‌وری می‌شود توسعه، جذب و تقویت کند، می‌‌‌پردازد.

آقاکثیری با بیان اینکه با توجه به افزایش سهم فناوری به‌ویژه فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم در دنیا، حتی با وجود حفظ سهم GDP، سهم کشور از اقتصاد جهانی همواره در حال کاهش است، افزود: در حالی که ما حدود ۱/ ۱‌درصد جمعیت دنیا را داریم، نسبت به هدف‌گذاری کسب یک‌درصدی از سهم اقتصاد جهانی بسیار دور هستیم. بنابراین برای افزایش تولید و اشتغال و رفاه عمومی لازم است کیک اقتصادی خود را بزرگ‌تر کنیم. وی کمرنگ شدن مشکل سهم منابع، نهادینه‌شدن حقوق مالکیت فکری، اثربخشی دانش، متفاوت شدن ماهیت رقابت، درهم تنیده‌شدن زنجیره‌های ارزش، تجارت اطلاعات و مبادلات هوشمند را از جمله راهکارهای لازم برای افزایش تولید و اشتغال دانست. مدیر پروژه ظرفیت‌سازی در انقلاب صنعتی چهارم حوزه‌های تاثیرپذیر در انقلاب صنعتی چهارم را شامل عناوینی از جمله خدمات و مدل‌های کسب‌وکار، زنجیره ارزش صنایع، اطمینان و بهره‌وری، مهارت و تحصیلات کارکنان، امنیت فناوری اطلاعات، ایمنی ماشین‌ها و چرخه حیات محصول عنوان کرد. آقاکثیری با اشاره به نقش کلیدی فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم در سطح اقتصاد جهانی بر لزوم توجه بیشتر در صنایع کشور بر آنها تاکید کرد.

در انتهای این نشست احمد تشکینی، رئیس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی بر پیوند قوی مباحث اقتصادی و حوزه فناوری تاکید و مهم‌ترین عامل پیوند این دو را اطلاعات ذکر کرد و ادامه داد: اقتصاد همواره به این اطلاعات نیاز دارد و امروزه فناوری بر خلق حداکثری آن تاثیر‌گذار است. بنابراین باید نسبت به روندهای فناورانه حاکم آگاه باشیم و همواره برای تغییرات بنیادی، آمادگی لازم را در کشور داشته باشیم.