کاهش بی‌سابقه بارندگی و قرار گرفتن مهم‌ترین مخزن تأمین آب مشهد یعنی سد دوستی در وضعیت بحرانی با پر بودن تنها ۱۵ درصد مخزن، افت شدید مخازن آب زیرزمینی و کسری مخزن بیش از یک میلیارد مترمکعبی، قرار گرفتن تقریباً تمام دشت‌های استان در وضعیت بحرانی گویای آن است که وضعیت آب در استان از خط بحران گذر کرده است اما به نظر می‌رسد این وضعیت را متولیان امر در پایتخت جدی نگرفته‌اند. تمام روزهای تابستان سال گذشته را در وضعیت هشدار گذر کردیم، آب بخش کشاورزی محدود و از سر اجبار تأمین آب شرب مردم، آب بیشتری را از چاه‌های خشکیده دشت‌های بحرانی به ویژه مشهد برداشت کردیم که خروجی‌اش قطع به یقین نه‌تنها امنیت غذایی بلکه امنیت مراکز حیاتی و انسانی را در معرض خطر جدی قرار خواهد داد زیرا افت آب زیرزمینی یعنی فشرده شدن خاک و درنتیجه پایین رفتن آن، یعنی بالا رفتن درجه شوری آب به حدی که به‌هیچ‌عنوان نه قابل شرب خواهد بود و نه قابل‌استفاده برای آبیاری مزارع… این مقدمه از آن نظر لازم بود که بگوییم اگر اقدام عاجلی برای رفع این تنش نشود سال‌های آیند باید آماده تنش آبی باشیم. عاجل‌ترین اقدام برای جلوگیری از تشدید تنش‌های آبی در استان علاوه بر مدیریت مصرف تسریع در اجرای پروژه‌های تأمین آب است.
طرح‌هایی مانند انتقال آب از دریای عمان برای استان‌های شرق کشور با ظرفیت حداقل ۱۲۰ میلیون مترمکعب برای صنایع خراسان رضوی، پروژه مدیریت خروج آب از یال شمالی کوه‌های هزار مسجد که می‌تواند سالانه حداقل ۴۰ میلیون مترمکعب آب به مشهد برساند و طرح بازچرخانی و جایگزینی پساب با آب بخش کشاورزی و احداث سد شوریجه از جمله طرح‌هایی هستند که سال‌هاست مطرح‌شده‌اند اما تخصیص اعتبارها برای تکمیل این پروژه‌ها به حدی ناچیز است که به‌جرئت می‌توان ادعا کرد دولت به‌هیچ‌عنوان بحران آب استان خراسان رضوی را جدی نگرفته است و این جمله مدیرعامل آب منطقه‌ای استان که «تهرانی‌ها می‌گویند خراسانی‌ها مشکلاتشان را خودشان حل می‌کنند» مهر تایید بر این ادعاست.نگاهی به اعتبارات فصل منابع آب لایحه بودجه ۱۴۰۲ گواهی دیگر بر این ادعاست که دولت به رغم شرایط سخت تأمین منابع مالی، برای فصل تأمین آب معادل ۱۴ هزار و ۸۸۵ میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته است که نسبت به مصوب سال گذشته حدود ۱۹۰۰ میلیارد تومان افزایش داشته است. با این‌حال سهم خراسان رضوی از کل پروژه‌های منابع آب کشور در قالب ۱۰ پروژه تعریف‌شده است که مجموع اعتبارات این پروژه به حدی ناچیز است که قابل‌طرح هم نیست.
سهم کمتر از یک درصدی از اعتبارات آبی
بررسی ریز اعتبارات ۱۰ پروژه آبی خراسان رضوی در بخش‌های عرضه و تأمین آب ذیل فصل منابع آب لایحه بودجه ۱۴۰۲ نشان می‌دهد مجموع اعتبار پیشنهاد شده برای این پروژه‌ها حدود ۲۴۳ میلیارد تومان است. یعنی سهم وضعیت بحرانی آب خراسان رضوی از اعتبارات دولت در لایحه بودجه ۱۴۰۲ کمتر از یک درصد است. این اعتبارات به حدی ناچیز است که معادل یک پروژه آب‌رسانی در استان‌های دیگر به‌طور مثال آب‌رسانی به خرامه فارس هم نمی‌شود. تنها پروژه‌ای که دولت برای تکمیل آن اعتبار در نظر گرفته تکمیل سد شوریجه است که حدود ۷۰ میلیارد تومان در لایحه بودجه برای این پروژه در نظر گرفته‌شده است.
حدود صفر سهم استان از اعتبارات آبفا
یکی دیگر از فصول آب که در حقیقت مربوط به توزیع آب و نه تأمین و عرضه آن است، اعتبارات آبفاست. طبق داده‌های پیوست شماره یک لایحه بودجه دولت برای اجرای پروژه‌های آبفای کشور در سال ۱۴۰۲ معادل ۸۱۱۵ میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته است که بیش از ۵۶۰۰ میلیارد تومان آن مربوط به ایجاد تأسیسات آبی است. برای شهرهای خراسان رضوی در این فصل حدود ۲۲ میلیارد تومان است. یعنی سهم آب‌های خراسان رضوی و مشهد از اعتبارات فصل آب و فاضلاب کشور در لایحه بودجه ۱۴۰۲ به مانند فصل منابع آب کمتر از یک درصد است درحالی‌که این اعتبار برای برخی شهرها به هزار میلیارد تومان هم می‌رسد.
برای این که بدانیم وضعیت آب کلان‌شهر مشهد تا چه حد بحرانی است به برخی داده‌ها که مدیران عامل آب منطقه‌ای خراسان رضوی و آبفای مشهد که در گفت وگو با ما آن را بازگو کردند، اشاره می‌کنیم.
کسری ۴۱۵۰ لیتر بر ثانیه آب در مشهد
بنابر گفته مدیرعامل آب منطقه‌ای مشهد سالانه (بر اساس مصرف امسال) بیش از ۲۷۰ میلیون مترمکعب مصرف آب دارد که از ۴ سد و ۴۷۰ حلقه چاه تأمین می‌شود. برای این که به‌شدت مصرف آب در این شهر در اوج مصرف پی ببریم درخور اشاره است سال گذشته در اوج مصرف ۱۶ هزار و ۴۰۰ لیتر بر ثانیه آب در مشهد مصرف‌شده است. مصارف آب مشهد در اوج مصرف معادل ۱۲ هزار و ۷۰۰ لیتر بر ثانیه است که اکنون توان تولید آب برای این کلان‌شهر توسط آب منطقه‌ای ۷۸۰۰ لیتر بر ثانیه است که این یعنی این کلان‌شهر با کمبود ۴۱۵۰ لیتر بر ثانیه آب مواجه است. این کسری بناست به دو طریق تأمین شود؛ آبفای مشهد با اجرای پروژه‌های خود ۱۹۰۰ لیتر بر ثانیه را تأمین کند و ۲۲۵۰ لیتر دیگر با اجرای پروژه‌های مشترک آبفا و مشهد و آب منطقه‌ای باید تأمین شود.
۱۲۰۰ میلیارد برای گذر از تنش آینده نیاز است
بنا بر گفته‌های طاهری مدیرعامل آب منطقه‌ای استان برای گذر از بحران آب مشهد در اوج مصرف ماه‌های آینده و تابستان سال آینده حداقل ۱۲۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز است که تا الان از نیاز اعلام‌شده توسط آب منطقه‌ای که ۴۰۰ میلیارد تومان برآورد شده تنها ۸۰ میلیارد تومان تأمین‌شده است. از سویی دیگر بر اساس برآوردها در افق سال ۱۴۲۰ مصارف آب در کلان‌شهر مشهد به ۴۰۰ میلیون مترمکعب خواهد رسید. یعنی در شرایطی که اکنون ما با کمبود ۴۱۵۰ لیتر بر ثانیه مواجه هستیم در افق ۱۸ سال آینده سالانه با کسری حداقل ۱۳۰ تا ۱۵۰ میلیون مترمکعبی روبه رو خواهیم بود.
پروژه‌های تأمین آب مشهد کدام‌اند؟
شوریجه و نیاز ۹۰۰ میلیارد اعتبار
بنا بر گفته مدیرعامل آب منطقه‌ای؛ دو پروژه اصلی میان‌مدت یک پروژه بلندمدت، یک پروژه مادر و چند پروژه کوتاه‌مدت برای تأمین آب مشهد پیش‌بینی‌شده است. پروژه انتقال آب از سد شوریجه که اکنون حدود ۳۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد و برای تکمیل آن به ۹۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز است. این پروژه قادر است ضمن تأمین آب پایین‌دست به میزان ۲٫۵ میلیون مترمکعب در اوج مصرف یعنی ماه‌های تیر و مرداد حدود ۱۵٫۵ میلیون مترمکعب آب به مشهد برساند که اگر تأمین اعتبار شود می‌توان امیدوار بود تا دو سال آینده وارد مدار شوداما یک پروژه کلان دیگر با مدل پساب و از طریق جذب سرمایه‌گذار خصوصی در مشهد در حال اجراست که بناست سرمایه‌گذار بخش خصوصی با دریافت بخشی از پساب تصفیه‌شده ۴ پروژه انتقال آب از هزار مسجد، تأسیس تصفیه‌خانه طبرسی شمالی، انتقال پساب به غرب مشهد و آب رسانی از بالادست سد گلستان را اجرایی کند.
اجحاف دولت به پروژه هزار مسجد
یکی از پروژه‌های تأمین آب مشهد انتقال آب از یال شمالی کوه‌های هزار مسجد است که اولویت آن در وهله اول تأمین آب همه بخش‌های منطقه کلات است و سپس انتقال آب مازاد تا حجم ۴۰ میلیون مترمکعب در سال به مشهد است که بناست ۶۵ درصد این پروژه ۵۹۰۰ میلیاردی را سرمایه‌گذار بخش خصوصی و بقیه را دولت تأمین کند اما به رغم تمام پیگیری‌ها و ارسال اسناد مورد نیاز مجوز ماده ۲۳ این پروژه صادر نشده و جای خالی این پروژه در ردیف‌های بودجه خالی است. درحالی‌که در سال ۹۷ این پروژه وارد لایحه بودجه شده بود اما سال‌های بعد حذف شد.آن‌طور که مدیرعامل آب منطقه‌ای می‌گوید با اجرای طرح‌های تصفیه پساب در مشهد می‌توان ۷۰ درصد ظرفیت مصرف فعلی آب این کلان‌شهر را به چرخه بازگرداند که اکنون حدود ۶۰ میلیون مترمکعب آن عملیاتی شده و برای سال‌های آینده در صورت تأمین اعتبار می‌تواند نقش بسیار مهمی در تأمین آب مشهد داشته باشد.
ترکمنستان فعلاً از دوستی آب برنمی‌دارد
ذکر این نکته بسیار مهم است که اکنون از تمام ظرفیت سد دوستی تنها ۹۰ میلیون مترمکعب قابلیت برداشت مشترک بین ایران و ترکمنستان وجود دارد که با هماهنگی‌های انجام‌شده با کشور ترکمنستان این کشور هم اکنون برداشتی از این سد نمی‌کند اما تلخ‌تر آن که به دلیل کاهش شدید آب‌های سطحی استان آب منطقه‌ای ناچار شده است به آبفای مشهد اجازه دهد حد نهایی پروانه خود از منابع زیرزمینی دشت مشهد یعنی ۲۱۷ میلیون مترمکعب را برداشت کند که این برداشت زنگ هشدار جدی برای دشت بحران‌زده مشهد است.
تنش آبی به داد مشهد می‌رسد؟
مدیرعامل آبفای مشهد نیز با اذعان بر این که اعتبارات پروژه‌های آبفای مشهد بسیار ناچیز است از کمک دولت از طریق ردیف‌های متمرکز وزارت نیرو خبر داد و تصریح کرد: اگر بودجه ردیف‌های متمرکز مقابله با تنش آبی شهرها نبود ما با مشکل جدی برخورد می‌کردیم به طوری که در سال ۱۴۰۱ از این ردیف‌ها تا الان حدود ۶۵۰ میلیارد تومان ابلاغ‌شده و حدود ۳۰۰ میلیارد تومان آن تخصیص یافته است اما این اعتبارات صرف تأمین آب نمی‌شود بلکه برای خروج از تنش است.
لزوم عدالت اعتبار در فصل منابع آب
در پایان باید اذعان کرد وضعیت دولت در تأمین منابع مالی چندان مناسب نبوده و احتمال کسری بودجه جدی است. از سویی تخصیص اعتبارات عمرانی استان طی امسال به طرز بی‌سابقه‌ای قفل‌شده است اما به‌هرحال دولت با همین منابع محدود حدود ۱۴ هزار میلیارد برای فصل منابع آب و بیش از ۸ هزار میلیارد تومان برای فصل آب و فاضلاب در نظر گرفته که سهم پروژه‌های خراسان رضوی که به‌صورت جدی با تنش آبی و بحران دست‌وپنجه نرم می‌کند روی‌هم‌رفته یک درصد هم نبوده که این به‌دوراز عدالت بودجه‌ای به نظر می‌رسد و لازم است دولت وظیفه اساسی خود یعنی تأمین آب را ضمن این که درباره همه استان‌ها اجرایی کند، خراسان رضوی و بحران آب مشهد را به حال خود واگذار نکند و هم‌تراز با دیگر استان ها اعتبار برای پروژه‌های آبی استان در نظر بگیرد.
