دیدار روسای جمهور دو کشور ایران و ترکمنستان از 19 مارس 2022 و امضای تفاهم نامه‌های متعدد در حوزه‌های مختلف سیاسی و تجاری منجر به بازگشایی مرزهای دو کشور جهت ترانزیت ناوگان ایرانی از ترکمنستان به دیگر کشورهای منطقه آسیای میانه شده است.
روابط ایران و ترکمنستان از زمان استقلال این کشور مسیری دوستانه را طی کرده و تنها در چند سال اخیر، به دلیل تحریم‌های اعمال شده بر ایران با چالش‌های جدی مواجه بوده است. ترکمنستان جزو اولین کشورهای تازه استقلال یافته بود که ایران در آن اقدام به تأسیس سفارتخانه نمود. عشق‌آباد از چند جهت برای تهران دارای اهمیت است. نخست اینکه، ترکمنستان تنها جمهوری مسلمان‌نشین آسیای مرکزی است که در آب و خشکی با ایران هم‌مرز است. به علاوه، وجود مرزهای طولانی و مشترک بین دو کشور، ظرفیتهای اقتصادی ترکمنستان به ویژه در بخش نفت و گاز، نقش این کشور به عنوان دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی، عضویت ترکمنستان در اکو و نقش کلیدی ترکمن‌ها در اجرای طرحهای اکو به ویژه در زمینه حمل و نقل و نهایتا اهمیت این کشور به عنوان یکی از کشورهای ساحلی دریای خزر، از دیگر عواملی است که موجب توجه ویژه ایران به این همسایه شمال شرقی شده است
برای ترکمنستان نیز روابط با ایران اهمیت خاصی دارد. یکی از دلایل، نقش ایران در حفظ صلح و امنیت منطقه است. همچنین ایران می‌تواند به عنوان مسیر اصلی دستیابی ترکمنستان به آبهای آزاد مورد توجه قرار گیرد. وجود یک اقلیت ترکمن در ایران، از جنبه فرهنگی توجیه کننده این اهمیت است. در بعد اقتصادی نیز، علاقمندی ایران به خرید گاز از ترکمنستان و مسیر ترانزیت برای انتقال گاز این کشور به اروپا، مورد توجه دولتمردان ترکمن قرار دارد. نهایتا، ایران یک شریک تجاری قابل اتکا و تأمین کننده نیازهای اساسی ترکمنستان است.
علاوه بر این، عامل حمل و نقل و ارتباطات هم در روابط دو کشور تأثیرگذار است. عدم دسترسی ترکمنستان به آبهای آزاد، باعث شده تا مسیر ارتباطی ایران برای ترکمنستان حائز اهمیت شود. افتتاح خط آهن مشهد- سرخس- تجن و خط آهن بافق- بندرعباس اقدامات مهمی در جهت توسعه ارتباطات و تجارت بین ایران و کشورهای آسیای مرکزی، به ویژه ترکمنستان بوده است.
ایران به دلیل قرارگیری در موقعیت شاهراهی و دسترسی‌های متعدد زمینی و دریایی و نیز داشتن برخی زیرساخت‌های ترانزیتی برای حمل ونقل کالا، یکی از اقتصادی‌ترین و امن‌ترین راه‌ها برای اقلام صادراتی ترکمنستان چه دربخش انرژی و چه سایر کالاها به شمار می‌رود. اتصال خط آهن ترکمنستان به شهر سرخس (در شمال شرقی ایران) و امتداد آن تا بندرعباس، همچنین همکاری‌های چند جانبه ازبکستان- ترکمنستان- ایران و عمان برای توسعه راهگذار بین المللی شمال – جنوب (کریدور ترانزیتی) و افزایش مراودات اقتصادی بین آسیای مرکزی و خاورمیانه، در این چارچوب قابل اشاره است. در مقابل موقعیت ژئوپلتیک ترکمنستان نیز شاهرایی برای ایران در ارتباط با دیگر کشورهای منطقه حوزه آسیای میانه است. کشور ترکمنستان در جنوب غربی آسیای مرکزی واقع است که از شمال و شرق با ازبکستان، از غرب به دریای خزر و از جنوب به ایران و از جنوب شرق به افغانستان و از شمال غرب به قرقیزستان منتهی می شود و از همه مهمتر وجود مرز آبی با دریای خزر اهمیت این کشور را دو چندان کرده است.
چالش های رابطه دو کشور
اما در کنار تمام این شرایط در جهت گسترش روابط دیپلماسی چند چالش جدی بین ایران و ترکمنستان وجود داشته که تا قبل از قراردادهای همکاری جدید بین دولت ایران و ترکمنستان مانع ترانزیت و روابط تجاری جدی بین دو کشور می‌شده است. در حوزه دریای خزر که در طول دهه گذشته یکی از صحنه‌های مهم رقابت بین‌المللی بوده، شاهد رقابت گسترده میان قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بوده است.
ریشه اصلی اختلاف نظرهای سالهای اخیر ایران و ترکمنستان به مساله بدهی‌های ایران به این کشور باز می‌گردد که بخش عمده آن به دلیل واردات گاز بوده است. به دلیل تحریم‌های اعمالی از سوی آمریکا، بازپرداخت بدهی‌های ایران به صورت نقدی تاکنون امکان‌پذیر نبوده است.
اگرچه توافقاتی در زمینه تسویه این بدهی‌ها به روش‌های غیرنقدی صورت گرفته بود، اما با این حال بدعهدی مجدد آمریکا‌یی‌ها با خروج از برجام و اعمال مجدد تحریم‌های یکجانبه علیه ایران، مجدداً امکان بازپرداخت این بدهی‌ها را میسر نساخت.
در کنار این مساله، موضوع دیگری که باعث اختلاف میان دو کشور شده، نحوه محاسبه قیمت تمام شده گاز صادر شده به ایران است. در حالی که وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران عنوان می‌کند که کیفیت گاز صادر شده به ایران بسیار پایین بوده و می‌بایست رقم پایین‌تری را در این قرارداد لحاظ کرد، طرف ترکمنستانی بر نرخ چند برابر شده گاز صادراتی تاکید می‌کند.
در کنار مساله بدهی‌های ایران، رفتارهای خاص ترکمنستان در حوزه ترانزیت بین‌المللی نیز یکی از چالش‌های جدی در روابط دو کشور طی یک سال اخیر بوده است. اگرچه تا پیش از این نیز گاهی شاهد بسته شدن مرزهای ترانزیتی و بروز برخی مشکلات از سوی طرف ترکمنستانی بوده‌ایم، اما با آغاز بحران شیوع کرونا این وضعیت حالت بحرانی به خود گرفت. از اوایل سال 99 و به محض جدی شدن شیوع کرونا در ایران، ترکمنستان تمام مرزهای خود را نه‌تنها بر روی ایران، بلکه بر روی تمام محموله‌های ترانزیتی بین‌المللی بست. مرز زمینی سرخس در این راستا پس از گذشت بیش از 5 ماه از شهریورماه 99 مرزهای جاده‌ای دو کشور بازگشایی شده بود. صف‌های طولانی و چند کیلومتری واگن‌های باری و کامیونهای ترانزیتی مساله‌ای بود که تجارت ایران و آسیای مرکزی را در این بازه به کلی مختل کرد و خسارات زیادی به طرفین وارد آورد. مرز زمینی لطف آباد نیز در نهایت پس از 9 ماه به عنوان آخرین پایانه مرزی دو کشور از آذرماه بازگشایی می‌شود. با این حال باید اشاره داشت که تردد ترانزیتی در تمام مرزهای مذکور ذیل شرایط سختگیرانه‌ای و به طور محدود انجام می‌گرفت.
تاریخچه روابط تجاری
ایران طی سالهای پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، یکی از اصلی‌ترین شرکای تجاری ترکمنستان بوده است. با این حال طی سالهای اخیر این مبادلات تحت تاثیر عوامل مختلفی با کاهش جدی همراه شده است. بر اساس گزارش سازمان توسعه تجارت ایران، در حالی که در سال 1395 مبادلات تجاری دو کشور در مجموع 579 میلیون دلار بود، در سال 99 این رقم به 133 میلیون دلار کاهش یافته است. تحریم های بین المللی منجر به کاهش مبادلات تجاری در نتیجه اختلاف نظرهای سیاسی شد. البته شرایط شیوع کرونا، صدور روادید برای تجار و بازرگانان توسط ترکمنستان را بسیار دشوار کرده است. مشکلات ترانزیتی نیز یکی دیگر از مشکلات پیش رو بوده که دپوی محصولات صادراتی به ترکمنستان و دیگر کشورها آسیای مرکزی منجر به فاسد و معدوم شدن بسیاری از محصولات شد.
باتوجه به موضوعات مطرح شده، تفاهم‌نامه‌های جدید سیاسی و تجاری دو کشور پس از دیدار رئیس‌جمهورهای دو کشور بسیار حائز اهمیت است و می تواند بر روند مراودات دو کشور در آینده تاثیر گذار باشد.
ادامه سخت گیری ترکمنستانی ها
برای بررسی بیشتر موضوع و بروزرسانی آخرین تحولات این حوزه با دو کارشناس و فعال در حوزه ترکمنستان به گفتگو پرداختیم تا فرصت ها و چالش های پیش روی روابط ایران و ترکمنستان را بررسی کنیم. مجید محمدنژاد، رئیس اتاق مشترک ایران و ترکمنستان و احمد زمانیان رئیس کمیسیون حمل ونقل و ترانزیت اتاق مشهد به بررسی مراودات دو کشور، میزان استفاده از طرفیت‌های خراسان، بررسی وضعیت تردد ناوگان باری ایران در خاک ترکمنستان از سه مرز مشترک و برداشته شدن محدودیت تعداد ناوگان برای ورود به خاک ترکمنستان پرداخته‌اند.
زمانیان در زمینه بازگشایی مرزهای ترانزیت می‌گوید: ترکمنستان با این تفاهم‌نامه اجازه داد تا ورود ناوگان ایرانی به داخل این کشور آزاد باشد، البته این آزادی تنها در ترانزیت خوردروهای حمل بار از مرز سرخس و لطف‌آباد است که وارد ترکمنستان شوند و به کشورهای قزاقستان قرقیزستان تاجیکستان و دیگر کشورهای حوزه قفقاز عبور کنند. اما آنچه که مهم است اینکه باوجود بازگشایی مرزها برای تردد، حجم فعالیت‌ها چندان تغییر نکرده است. زیرا برای کالاهایی که باید از ترکمنستان عبور کنند، از هر کامیون ایرانی در هر کیلومتر، 5/1 دلار عوارض گرفته می‌شود که در مجموع حدود 1700 دلار عوارض از یک کامیون حمل بار گرفته می‌شود و این هزینه مانع ایجاد رغبت در ایرانیان برای عبور از کشور ترکمنستان می‌شود. این در حالی است که تا پیش از این تاجران ترکمنی تا نزدیکی مرز ایران آماده و ناوگان ایرانی را تحویل گرفته و خود به خارج از ترکمنستان می‌بردند در این شرایط عوارضی بر کالاهای ایرانی لحاظ نمی‌شد.
بنابراین براساس گفته‌های زمانیان، این موضوع منجر به استقبال بسیار کمی از باز شدن مرزها به‌دلیل کرایه حمل و عوارض به ترکمنستان شده است. باتوجه به اینکه حجم بسیار بالایی کالا از طریق ترانزیت باید عبور کند این هزینه بسیار سنگین خواهد بود. بنابراین روابط تجاری با ترکمنستان اتفاق نخواهد افتاد تا مشکل هزینه‌های اضافی برطرف شود و درآینده روابط تجاری اقتصادی وسیاسی دو کشور به‌طور کامل شکل بگیرد.
در حوزه خراسانات باید گفت که باتوجه به اینکه مرزهای مشترک زیادی با این منطقه دارد امکان تردد و جابحایی بالای کالاها می‌تواند به وضعیت پیش از کرونا بازگردد. خراسان مرز بسیار نزدیکی با عشق آباد پایتخت ترکمنستان دارد که شاهرایی برای رسیدن به دیگر کشورهای آسیای میانه است و ناوگان ترانزیتی و صادرات زیادی صورت می‌گیرد. اما همه این روابط تنها با برطرف شدن مشکل هزینه و حذف عوارض ترکمنستان از ایران رفع خواهد شد اگرچه از 12 خرداد مرزها برای عبور ناوگان ایرانی آزاد شده است باید زمان بگذرد تا وضعیت مراودات دو کشور مشخص شود و در تنگناهای فعلی چندان نمی‌توان آینده پر ارتباطی را متصور شد. همچنین به لحاظ قراردادهای منعقد شده، در حال حاضرناوگان ایرانی محدودیتی برای عبور از ترکمنستان ندارند.
اهمیت اجرایی شدن تفاهم نامه ها
اما رئیس اتاق مشترک ایران و ترکمنستان تغییر در وضعیت مراودات دو کشور پس از دیدار روسای جمهور دیدگاه خوشبینانه‌ای به این تفاهم نامه‌ها دارد و اینگونه بیان می‌کند:« ایران و ترکمستان به جهت قرابت فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و اقتصادی همواره مراودات خوبی را با یکدیگر برقرار نموده‌اند ولی حجم مراودات در سالهای مختلف دستخوش تغییرات شده و تحت تاثیر عوامل مختلف فراز و فرودهایی را تجربه نموده است. ارتقای مراودات تجاری با ترکمنستان بسیار به مراودات سیاسی و تعاملات دولتها مرتبط بوده است. با مذاکرات صورت گرفته مابین مسئولان دو کشور و امضا تفاهم نامه‌های اخیر در حوزه های تجاری فرهنگی و اجتماعی قطعا حجم مبادلات افزایش خواهد یافت. به ویژه که مشکل ترانزیت و صدور ویزا با دعوتنامه حل شده است. ولی نکته مهم اجرایی شدن تفاهم نامه‌هاست که بایستی دائما پیگیری شود تا به نتیجه مناسب دست یابیم.»
محمدنژاد به اهمیت استان خراسان در گسترش این روابط اشاره دارد که بر این اساس اذعان می‌کند: «قرابت فرهنگی اجتماعی تجاری و مرزی میان ایران و ترکمنستان زمینه ساز رونق تجارت بین دو کشور است. بعد از بهبود شرایط و از سرگیری روابز مرز سرخس در خراسان رضوی از آن جهت که دروازه بین ترکمنستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس ایران و اوراسیا می باشد توجه بدان بسیار گستردش یافته است. با رونق روابط مرز سرخس به منطقه ای سوق‌الجیشی تبدیل شده و به توسعه صادرات استان به خوبی کمک می‌کند. مرز لطف آباد نیز به جهت نزدیکی بسیار زیاد به خاک ترکمنستان و علاقه طرف ترکمن و ترک به استفاده از این مرز می تواند با توجه ویژه ای که بدان می شود رونق یافته و به توسعه تجارت استان کمک کند. بزرگی استان خراسان وجود طرفیت های مختلف توریسم پزشکی، جاذبه های مذهبی، جاذبه‌های گردشگری وجود معادن و کارخانه‌های مختلف می‌تواند گویای ظرفیتهای صادراتی باشد که توجه بدانها ضروری است.»
نکته مهمی که محمدنژاد درباره چالش‌های پیش روی ناوگان ایران مطرح کرد اینکه : «ترانزیت کالا که بعد از کووید-19 فقط با سیستم حمل و نقل ترکمنستان صورت می‌گرفت از اوایل خرداد تسهیل گردیده و امکان ترانزیت تا مرز ازبکستان برای کشورها فراهم شده است. ولی مساله مهم در این میان هزینه هاست. شبکه حمل و نقل ایران بایستی برای عبور از خاک ترکمنستان برای هر کیلومتر 5/2 دلار پرداخت نماید. که همین مساله انگیزه بازرگانان را جهت استفاده از کامیونهای ایرانی کم می کند و دلیلی شده است که آنان همچنان متمایل به استفاده از سیستم حمل و نقل ترکمنستان باشند؛ تا بدین وسیله هزینه حمل و نقل را کاهش دهند. البته امیدوارم این رقم به زودی کاهش یابد و ترانزیت کالا تسریع و تسهیل گردد. شروط دیگر ترانزیت کالا مانند انجام تست کووید، ارائه کلیه مدارک مورد نیاز برای ثبت پروسه های عبور ترانزیتی، جت ضدعفونی نمودن وسیله نقلیه و… از جمله مواردی است که به قوانین کشورها مربوط است و رعایت آنان الزامی است.»
محمدنژاد در پایان اضافه می‌کند: «در حال حاضر به واسطه عدم استفاده از سیستم حمل و نقل ایران و تمایل به ترانشیپمنت از حداکثر ظرفیتی گمرکات استفاده نمی‌شود ولی امیدواریم با شرایط جدید بتوان از تمام ظرفیت مرزها استفاده نموده و به گسترش تجارت دست یابیم.»
