فلرینگ، ثروتی که می‌سوزد

نگاهی به وضعیت جهانی فلرینگ

بر اساس گزارش بانک جهانی در سال 2023، حجم گازهای فلر سوزانده‌شده در جهان به 148 میلیارد مترمکعب رسیده است که نسبت به سال قبل 7 درصد افزایش یافته است. در حالی که تولید نفت تنها 1 درصد رشد داشته است، افزایش حجم فلرینگ نشان‌دهنده ناکارآمدی در مدیریت گازهای همراه است. شدت فلرینگ نیز که به معنای حجم گاز سوزانده‌شده به ازای هر بشکه نفت تولیدی است، 5 درصد افزایش یافته است. این آمار بیانگر کاهش کارایی در مدیریت منابع گازی در سطح جهانی است . علاوه بر آن حدود 75 درصد فلر توسط 9 کشور جهان که 46 درصد تولید کل نفت را به خود اختصاص داده­اند، سوزانده می شود. در واقع سوزاندن گاز مشعل امری محلی با پیامدهای جهانی خواهد بود.

وضعیت نگران‌کننده فلرینگ در ایران

بر اساس داده‌های ماهواره‌ای سال ۲۰۲۳، ایران با ثبت افزایش ۱۹ درصدی در حجم گازهای مشعل‌سوز (فلرینگ) در مقابل تنها ۱۰ درصد رشد در تولید نفت، به رتبه دوم کشورهای دارای بیشترین حجم فلرینگ در جهان صعود کرده است.

در همین سال، شدت فلرینگ نیز از ۱۴.۳ به ۱۵.۴ مترمکعب به ازای هر بشکه نفت افزایش یافته که نشان‌دهنده تشدید ناکارآمدی در مدیریت گازهای همراه و ضعف در بهره‌برداری از فناوری‌های بازیافت و تزریق گاز است.

ایران، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت جهان، اکنون سهم قابل توجهی در انتشار آلاینده‌های ناشی از فلرینگ دارد؛ آلاینده‌هایی که طیف وسیعی از ریزذرات مضر نظیر PM10، PM2.5، کربن سیاه، سرب و سایر گازهای خطرناک را در جو منتشر می‌کنند.

بر اساس گزارش بانک جهانی، سالانه ۷ میلیون نفر در سراسر جهان به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که بخشی از این مرگ‌ومیرها به‌طور مستقیم به آلاینده‌های ناشی از فلرینگ نسبت داده می‌شود. این فرآیند نه‌تنها جان انسان‌ها، بلکه پوشش گیاهی و زیست‌بوم کشاورزی پیرامون مشعل‌ها را نیز در معرض آسیب‌های جدی قرار می‌دهد.

از منظر جغرافیایی، مناطق فلات قاره ایران با سهم ۴۰ درصدی از حجم فلرینگ و ۴۱.۸ درصدی از شدت آن، بالاترین نقش را در این معضل دارند؛ در حالی که سهم آن‌ها از تولید نفت و میعانات تنها ۱۲.۴۲ درصد است. این در تضاد کامل با عملکرد میادین نفتی جنوب کشور است که با سهم ۷۱ درصدی از تولید، تنها ۳۴.۴۸ درصد از فلرینگ را به خود اختصاص داده‌اند و شدت فلرینگ در آن‌ها به ۶.۲ درصد محدود می‌شود.

این آمار، به روشنی نشان می‌دهد که تجهیزات مستقر در میادین فراساحلی جنوب از کارایی بالاتری برخوردارند، در حالی که میادین فلات قاره با تجهیزات فرسوده یا فاقد فناوری نوین، دچار نشت گسترده انرژی و آلودگی هستند.

در شرایطی که بسیاری از کشورها با سیاست‌های سخت‌گیرانه و فناوری‌های نو، به سمت کاهش و حتی بازیافت گازهای فلر شده پیش می‌روند، ایران همچنان با روند صعودی این پدیده روبه‌روست؛ روندی که نیازمند بازنگری فوری در سیاست‌گذاری، نوسازی زیرساخت‌ها و اتخاذ راهکارهای علمی و فناورانه برای کنترل یکی از بزرگ‌ترین منابع آلودگی محیط‌زیستی کشور است.

فلرینگ در برنامه‌های توسعه؛ شکاف میان اهداف و واقعیت عملکرد

از برنامه سوم توسعه اقتصادی کشور تاکنون، موضوع کاهش فلرینگ همواره یکی از اهداف کلیدی در بخش انرژی بوده است. در نخستین گام، کاهش ۵۵ درصدی در حجم گازهای سوزانده‌شده در مشعل‌ها هدف‌گذاری شد و در ادامه، این هدف‌گذاری در برنامه‌های چهارم تا هفتم توسعه به ترتیب به ۷۴، ۸۱، ۹۰ و ۷۵ درصد افزایش یافت.

با این حال، عملکرد اجرایی کشور در تحقق این اهداف به‌مراتب کمتر از پیش‌بینی‌ها بوده است. در واقع، بالاترین میزان کاهش ثبت‌شده در حجم فلرینگ، مربوط به برنامه سوم توسعه با تنها ۳۶ درصد کاهش است و در سال‌های پس از آن، این رقم به کمتر از ۱۰ درصد کاهش یافته است.

نکته قابل‌تأمل آن است که بخشی از کاهش ثبت‌شده در حجم فلرینگ، نه به‌دلیل بهبود کارایی یا سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کنترل فلرینگ، بلکه به‌دلیل کاهش تولید نفت صورت گرفته است. این بدان معناست که کاهش تولید، منجر به کاهش ناخواسته فلرینگ شده و نمی‌توان آن را به‌عنوان موفقیت در اجرای سیاست‌های مدیریت گازهای همراه تلقی کرد.

در نتیجه، می‌توان گفت که فاصله چشمگیری میان اهداف برنامه‌ریزی‌شده و عملکرد واقعی در کاهش فلرینگ وجود دارد.

البته در حوزه قانون‌گذاری، گام‌هایی رو به جلو برداشته شده است. یکی از تحولات مثبت، حرکت از سیاست‌های کاملاً دولتی به‌سوی جلب مشارکت بخش خصوصی در پروژه‌های کاهش فلرینگ به‌ویژه در زمینه سرمایه‌گذاری در ایستگاه‌های پالایش و جمع‌آوری گازهای همراه بوده است.

حضور بخش خصوصی در این عرصه، در صورت فراهم‌سازی زیرساخت‌ها و مشوق‌های مناسب، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در تحقق اهداف کاهش فلرینگ ایفا کند. اما تحقق این امر نیازمند عزم ملی، هماهنگی نهادی و برخورداری از نقشه‌راه شفاف و قابل اجرا در سطح عملیاتی است.

تأثیرات اقتصادی و راهکارهای فلرینگ در ایران

عدم استفاده بهینه از گازهای همراه نفت به معنای هدررفت منابع ارزشمند اقتصادی است. سالانه حدود 5 میلیارد دلار به‌طور مستقیم به‌عنوان عدم‌النفع ناشی از فلرینگ در ایران تخمین زده می‌شود. علاوه بر این، هزینه‌های درمانی ناشی از آلودگی‌های حاصل از فلرینگ و نیز جریمه‌های بین‌المللی می‌تواند فشار اقتصادی مضاعفی را به کشور تحمیل کند.

حجم گاز فلر سوزانده شده در سال 2023 معادل دوفاز پارس جنوبی و یا 42 درصد مصرف گاز ترکیه است که در صورت استفاده درست می­تواند سالانه 50 میلیون تن کربن کمتر، 50 هزار مگاوات برق، 20تا 25 درصد برداشت بیشتر از میادین نفتی و 9 درصد کاهش در مصرف گاز را به ارمغان بیاورد. نحوه بهره‌برداری از گازهای فلر می­تواند به دو صورت باشد: استفاده در محل ایجاد به صورت تولید حرارت، برق و تزریق به مخزن و یا انتقال و فراورش به منظور تولید گاز خشک، محصولات پتروشیمی، تولید آب شیرین، تولید برق خارج از میدان و انواع گازهای قابل استفاده.

بدین منظور می توان از راهکارهای ذیل بهره برد:

1. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بازیابی گازهای همراه: ایجاد واحدهای NGL و LPG برای استفاده از گازهای همراه.
2. استفاده از فناوری‌های نوین: بهره‌گیری از سیستم‌های بازیابی گازهای فلر، واحدهای گاز به مایع (GTL) و پایش‌های دیجیتال.
3. تقویت قوانین و مقررات: وضع قوانین سخت‌گیرانه‌تر برای محدودکردن فلرینگ و الزام شرکت‌ها به بازیابی گازهای همراه.
4. توسعه بازارهای جدید: ایجاد ظرفیت‌های صادراتی برای گازهای بازیابی شده.
5. همکاری‌های بین‌المللی: جذب سرمایه‌گذاری خارجی و استفاده از تجربه کشورهایی مانند نروژ و قطر که در کاهش فلرینگ موفق بوده‌اند.

فلر و پتروپالایشگاه

تبدیل فلر به ارزش افزوده نیازمند ایجاد صنایع پایین­دست است که اغلب از نوع پتروپالایشگاهی و فراورش می‌باشد. به‌طورکلی چهار روش استفاده از گاز فلر در دسترس است که در دو روش تولید الکتریسیته و جداسازی اجزای سازنده به‌منظور استفاده در بویلرها به طور مستقیم و در دو روش فشرده­سازی گاز و تولید ترکیبات شیمیایی به طور غیرمستقیم می‌توان از آن استفاده نمود. فشرده­سازی فلر امکان استفاده در فرایندهای پتروپالایشگاهی، استخراج نفت و گاز و استفاده در شبکه سراسری گاز را تسهیل می­نماید. اما ترکیبات شیمیایی دیگری نیز در این گازها نظیر آمونیاک، اتیلن، متانول و دی متیل اتر موجود است که می­توان از آنها به طور مستقیم و یا در تولید اولفین، پروپیلن و بنزین استفاده نمود که تمامی این ترکیبات می­توانند بخشی از اقتصاد پایین­دست را رونق بخشند.

فلر دریچه­ای به بازارهای جهانی

باتوجه‌به روندهای جهانی اخیر به‌خصوص در مدیریت تغییر اقلیم و بازارهای کربن، دریچه­ای رو به فرصت‌های ایجاد ارزش در بازارهای جهانی در حوزه فلرینگ ایجاد شده است که اغلب در شاخه­های پروژه­های تولید برق از طریق تبدیل گاز به نیرو، استفاده در حمل‌ونقل و صنعت از طریق پروژه­های CNG، صادرات و یا مصرف داخلی LNG، میعانات ارزشمند از طریق پروژه­های گاز به مایع، استفاده در صنایع نفتی از طریق پروژه­های تزریق مجدد و… می‌توان از آنها بهره­مند شد.

فضای سرمایه‌گذاری در این موارد به‌صورت سرمایه خارجی، کمک­های بلاعوض بین­المللی، وام‌ها و سایر حمایت‌هایی است که از مکانیزم کاهش کربن حمایت می‌کنند. دوره بازگشت سرمایه در این پروژه­ها بین 2 تا 10 سال بسته به نوع پروژه و یا حجم آن متغیر است و در تمامی موارد دارای توجیه­پذیری اقتصادی مناسبی هستند. این پروژه­ها در صورت تعریف و مدیریت درست می‌تواند از مجاری بین­المللی که ذیل هیچ‌گونه تحریم بین­المللی نمی­باشند، اجرا گردد که علاوه بر آثار ارزشمند زیست­محیطی، فضای سرمایه­گذاری را در این بخش جذاب‌تر می‌کند.

جمع‌­بندی

فلرینگ در ایران علاوه بر هدررفت منابع اقتصادی، به محیط‌زیست و سلامت عمومی آسیب‌های جدی وارد می‌کند. کاهش این پدیده نیازمند عزم جدی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و بهره‌گیری از تجربیات بین‌المللی است. اجرای مؤثر برنامه‌های کاهش فلرینگ می‌تواند به بهبود کیفیت هوا، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و توسعه پایدار اقتصادی منجر شود. سرمایه­گذاری در این بخش نیازمند استفاده از تکنولوژی‌های به­روز و سرمایه ثابت بالا می­باشد که در توان‌بخش خصوصی و قدری خارج از اولویت بخش دولتی است.

رویکرد کلان کشور در اسناد بالادستی نیز مؤید این موضوع است که باید به‌سمت مشارکت فعال بخش خصوصی در مدیریت گازهای همراه از مرحله استخراج تا فراورش حرکت کرد. اما این گذار از مالکیت و تصدی‌گری دولتی به سمت مشارکت مؤثر بخش خصوصی، تنها در صورت ایجاد بسترهای حقوقی، اقتصادی و اجرایی شفاف و پایدار در میدان عمل محقق خواهد شد.

در صورت تحقق این شرایط، بازار فراورش گازهای فلر می‌تواند به یکی از جذاب‌ترین عرصه‌های سرمایه‌گذاری خصوصی در بخش انرژی کشور تبدیل شود؛ بازاری با ظرفیت بالا برای خلق ارزش افزوده، اشتغال‌زایی، توسعه فناوری‌های پاک و ایفای نقش فعال در کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی.