سرطان زمین چند سالی است که در ایران از حالت خاموش خارج و علایمش هویدا شده، اما نه تنها تلاشی جدی برای درمان آن آغاز نشده است بلکه هنوز حتی یک ساختار قانونی و رسمی هم برای مدیریت آن وجود ندارد.بسیاری از کارشناسان علوم زمین، روی فرونشست، نام «سرطان زمین» را گذاشتهاند؛ چراکه این بحران میتواند سالها بیصدا و بینشانه باشد اما ناگهان به فروپاشی و نشست منجر شود؛ گزارشهای رسمی حاکی است، 18 استان از 31 استان کشور و جمعیتی معادل 20 میلیون نفر در معرض خطرات فرونشست زمین هستند و نمونههایی از آن هم در نقاط مختلف کشور مشاهده شده است؛ اما این تجربههای تلخ، تحرکی اساسی برای تدوین و اجرای یک برنامه ملی پیشگیرانه ایجاد نکرده است. بی سر و سامانی این حوزه تا حدی است که در بهمن 98، نماینده وزارت نیرو در یک نشست تخصصی، از شورای عالی امنیت ملی درخواست کرد برای مدیریت بحران فرونشست و پیگیری اجرای برنامه‌های پیشگیرانه وارد عمل شود اما نه در این سطح، که در سطوح پایینتر هم چنین اتفاقی نیفتاد.
فرونشست 500 دشت کشور
تازهترین آمار درباره فرونشست را چند روز قبل، سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس در گفتوگو با ایرنا اعلام و اظهار کرد که «از 609 دشت کشور، 500 دشت دچار فرونشست شده است» و البته اندک دشتهای باقی مانده هم اوضاع چندان روبراهی ندارند. این آمار اعلامی توسط «ذبیحا… اعظمی»، دوباره نگرانیها را درباره عوارض و عواقب این بحران تشدید کرد و البته بهانهای شد تا این موضوع بار دیگر سوژه مصاحبهها و اظهارنظرهای مسئولان و متولیان شود.
بحرانِ بدون متولی!
اما در میان این اظهارنظرها، صحبتهای «محمد آقامیری»، رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران، در گفتوگو با ایسنا قابل توجه بود که از تدوین لایحهای در شورای عالی استانها برای ارائه به مجلس خبر داده تا تکلیف متولی حوزه فرونشست در کشور مشخص شود؛ و این یعنی سرطان زمین در ایران متولی مشخصی ندارد!
شورای عالی آب، وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صمت، سازمان محیط زیست، سازمان نقشهبرداری کشور، سازمان زمین‌شناسی، سازمان مدیریت بحران کشور و…؛ هر یک از اینها به نوعی با پدیده فرونشست در ارتباط هستند اما به نظر میرسد هیچ کدامشان مسئول مستقیم مدیریت برنامه‌های پیشگیری از تشدید آن نیست و طبیعتا پاسخگوی تبعات آن هم نخواهد بود.
کارگروهی که هست اما نیست
البته مرور خبرها و گزارشهای رسمی نشان میدهد که کارگروهی به نام «کارگروه ملی مخاطرات طبیعی» در کشور ما وجود دارد که
نه تنها بسیاری از مردم که حتی برخی مسئولان هم اطلاعی از اقدامات و تصمیمات آن ندارند و برای اولین بار است که نام آن را میشنوند. بررسی دقیقتر هم حاوی اطلاعات دیگری است: دیماه سال 1400، معاون اول رئیس جمهور مصوبه اصلاحی دولت درخصوص شرح وظایف و برنامه‌های کارگروه ملی سازگاری با کمآبی را ابلاغ کرد که طبق آن، پدیده فرونشست زمین به عنوان یکی از پیچیدهترین چالشها در حوزه مدیریت مخاطرات طبیعی تعیین و این وظیفه جدید برای کارگروه ملی سازگاری با کمآبی تصویب شد: «بررسی علل و راهکارهای مواجهه با پدیده فرونشست زمین و پیگیری و هماهنگی اقدامات مرتبط»؛ مصوبه و ابلاغیهای که بلاتکلیفی متولی ابربحران کشور را تایید میکند.
داده های ترسناک
برای اینکه کمی بیشتر با چرایی بروز سرطان زمین و وضعیت آن در دیگر کشورها آشنا شویم، خوب است بخشهایی از گفتوگوی تفصیلی تسنیم با رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی را مرور کنیم تا یقین حاصل کنیم که این بحران، نیازمند یک متولی جدی و مقتدر است:
* در سال 1369 که برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها مطرح شد، کسی به خطر فرونشست توجه نکرد و از زمانی هم که سیاست‌های کشور به سمت خودکفایی در محصولات کشاورزی رفت، فشار روی آبخوان‌ها بیشتر شد.
* هنوز در کشور شاهدیم که در 15 استان برنج‌کاری انجام می‌شود، در حالی که هیچ توجیهی برای کاشت برنج در استان‌هایی از جمله فارس و اصفهان با نرخ فرونشست بسیار بالا وجود ندارد.
6 سانتی متر ما و 4 میلی متر اروپایی ها
* در اتحادیه اروپا میزان فرونشست 4 میلی‌متر در سال به عنوان نُرم بحرانی فرونشست شناخته می‌شود و این در حالی است که میانگین فرونشست در کشور ما 6 سانتیمتر در سال است.
* بر اساس استانداردهای جهانی کشورها مجاز هستند 10 درصد از آبخوان‌های خود برداشت کنند؛ اما در کشور ما 70 درصد از آبخوان‌ها برداشت می‌شود، در حالی که حالت بحرانی در برداشت از آبخوان‌ها، برداشت 40 درصدی است و این یعنی ما حدود 2 برابر بیشتر از حالت بحران از آبخوان‌هایمان برداشت می‌کنیم.
مقابله با فرونشست زمین، یک کارگروه ملی می خواهد
اگرچه تجربه ما از تشکیل شوراها و کارگروهها، تجربیات چندان خوشایندی نیست، اما باید قبول کرد که در برخی موضوعات که نیازمند هماهنگی چندین وزارتخانه و سازمان است، ایجاد چنین ساختاری یک ضرورت است. دکتر «راضیه لک» رئیس پژوهشکده زمین که سابقه ریاست سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور را هم در کارنامه دارد، در این باره به خراسان میگوید: «وقتی یک مشکل بزرگ و بحران جدی مثل فرونشست در کشور وجود دارد، حتما باید یک کارگروه ملی با حضور همه دستگاههای متولی مرتبط تشکیل شود و معاون اول رئیس جمهور هم ریاست آن را برعهده داشته باشد». دکتر لک میافزاید: شاید بگوییم تجربهای مثل تشکیل کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، تجربه موفقی نبود، اما ساختاری که ایجاد شد، کاملا منطقی و درست بود و مشکل در عملکرد کارگروه بود نه ساختار.
