اختصاص بیش از ۸۲ درصد سطح زیر کشت استان به کشت آبی
شهرام عیدی‌زاده می‌گوید: طبق آمار رسمی، بیش از ۸۲ درصد سطح زیرکشت استان به کشت آبی اختصاص دارد، در حالی که میانگین کشوری در همین شاخص ۴۸ درصد است. این شکاف عمیق نشان می‌دهد نه‌تنها الزامات اقلیمی در برنامه‌ریزی استانی نادیده گرفته شده؛ بلکه اجرای الگو نیز نتوانسته تغییر ملموسی در رفتار کشاورزی استان ایجاد کند.

وی با اتکا به آمار تولید محصولات زراعی در خراسان رضوی تشریح می‌کند: تولید حدود ۶ درصدی از کل محصولات زراعی کشور توسط استان، در نگاه نخست مثبت جلوه می‌کند؛ اما اگر دقیق‌تر بنگریم، متوجه می‌شویم این عدد به بهای بالایی از مصرف آب، انرژی، نهاده‌های یارانه‌ای و گاهی حتی خاک حاصل شده است. این وضعیت به جای آنکه نماد بهره‌وری باشد، زنگ خطری برای پایداری منابع محسوب می‌شود. در واقع بدون اصلاح ساختار کشت، هر افزایشی در تولید، نه دستاورد؛ بلکه اتلاف منابع است.

مقایسه با استان‌های موفق‌تر؛ زنگ هشداری برای بازنگری سیاست‌ها
مدیر مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی از منظر تحقق برنامه‌ها عملکرد استان را ناامیدکننده اعلام می‌کند و می‌افزاید: تنها ۷۰ درصد از اهداف عملکردی پیش‌بینی‌شده تحقق یافته و سطح زیر کشت اجرا شده نیز از مقدار ابلاغی کمتر بوده است. چنین میزان انحراف از برنامه، نه به‌ عنوان یک خطای اجرایی ساده؛ بلکه به ‌عنوان نشانه‌ای از نبود هماهنگی نهادی، ضعف مدیریت مزرعه‌ای و ناکارآمدی سازوکارهای نظارتی باید تحلیل شود. اگر یک استان با این وسعت و منابع، در اجرای یک برنامه ملی به این شکل از طرح فاصله دارد، چطور می‌توان از استان‌های کوچک‌تر و محروم‌تر توقع داشت الگو را به طور دقیق اجرا کنند؟

عیدی‌زاده با بررسی سایر شاخص‌ها توضیح می‌دهد: در شاخص‌های بهره‌وری فناوری نیز خراسان رضوی عملکردی کمتر از حد انتظار دارد. ضریب مکانیزاسیون کمتر از ۸۰ درصد، توزیع ضعیف بذر گواهی‌شده، اجرا نشدن مؤثر سامانه‌های نوین آبیاری و نبود اطلاعات درباره نصب کنتورهای هوشمند از جمله شاخص‌هایی هستند که جایگاه استان را به ‌شدت تنزل داده‌اند. مقایسه با استان‌هایی نظیر فارس، کردستان، آذربایجان غربی، همدان، زنجان و گیلان نشان می‌دهد تحقق اهداف الگوی کشت در آن مناطق به بیش از ۹۰ درصد رسیده و این در حالی است که برخی از این استان‌ها حتی با محدودیت‌های شدید منابع طبیعی، اقلیم سخت‌تر و دسترسی کمتر به منابع مالی مواجه‌اند.
وی اظهار می‌کند: برای مثال، استان فارس که از تنش آبی جدی رنج می‌برد، توانسته با بازنگری در ساختار کشت، استفاده از فناوری‌های نوین و آموزش هدفمند بهره‌برداران به شاخص‌های مطلوبی برسد. کردستان با توسعه سامانه‌های آبیاری تحت فشار و حمایت از بذر گواهی‌شده، عملکردی فراتر از انتظار داشته است. در مقابل، خراسان رضوی که از بزرگ‌ترین و پرظرفیت‌ترین استان‌های کشور محسوب می‌شود، از نظر تحقق برنامه، در نیمه پایین جدول ملی قرار دارد. این تناقض آشکار نیازمند پاسخ‌گویی جدی و بازنگری اساسی در شیوه مدیریت منابع کشاورزی استان است.

تهدید امنیت غذایی و تخریب شدید منابع
مدیر مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی عنوان می‌کند: در همین حال میزان مصرف کودهای شیمیایی در استان نیز نسبت به سایر استان‌ها پایین‌تر گزارش شده که بخشی از آن به کمبود تأمین و بخشی به ضعف در برنامه‌ریزی مصرف بهینه مربوط می‌شود. این موضوع به طور مستقیم بر کاهش عملکرد محصول و کاهش پایداری خاک اثرگذار است. نکته نگران‌کننده این است که اگر این روند ادامه یابد، استان نه‌تنها از اهداف امنیت غذایی فاصله خواهد گرفت؛ بلکه دچار تخریب شدید منابع پایه نیز خواهد شد.
عیدی‌زاده با اشاره به ضرورت توسعه کشت گلخانه‌ای با توجه به کمبود منابع آبی استان تشریح می‌کند: یکی دیگر از شاخص‌های نگران‌کننده، فاصله زیاد سطح اجرا شده گلخانه‌ای با سطح ابلاغی در استان است. در حالی‌که توسعه کشت گلخانه‌ای یکی از راهبردهای اصلی کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری در برنامه الگوی کشت محسوب می‌شود، استان خراسان رضوی در این زمینه نیز از برنامه عقب مانده و این در حالی است که استان‌هایی با منابع کمتر توانسته‌اند سهم چشمگیری از گلخانه‌های جدید کشور را به خود اختصاص دهند. در نهایت باید گفت عملکرد خراسان رضوی در برنامه الگوی کشت، نمونه‌ای گویا از شکاف میان ظرفیت و تحقق است. استانی که می‌توانست الگوی موفق کشاورزی پایدار در شرق کشور باشد، اکنون به ‌دلیل تصمیم‌گیری‌های غیرواقع‌گرایانه، اجرای ضعیف و همسو نبودن با ظرفیت‌های اقلیمی و منابع طبیعی، از اهداف تعیین‌ شده فاصله معناداری گرفته است.
وی در ادامه با استناد به جدول شماره ۲ متذکر می‌شود: خراسان رضوی در برخی شاخص‌ها همچون بهره‌وری اقتصادی آب، عملکرد مناسبی دارد؛ اما در سایر شاخص‌ها؛ به‌ویژه مصرف منابع در مقایسه با تولید و درآمد، از بهره‌وری کمتری نسبت به استان‌های موفق برخوردار است. مصرف بالای آب، وابستگی شدید به کشت آبی و عملکرد پایین‌تر نسبت به استان‌هایی نظیر اصفهان و آذربایجان شرقی، گویای چالش‌های ساختاری در سیاست‌گذاری منابع و برنامه‌ریزی کشت در این استان است.

ضرورت استفاده از ظرفیت علمی و پژوهشی استان
مدیر مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی با ارائه پنج پیشنهاد راهبردی ادامه می‌دهد: تغییر ترکیب محصولات کشت‌ شده به نفع اقلام کم‌آب‌بر و صادرات‌گرا، توسعه زیرساخت‌های آبیاری نوین و کنترل مصرف آب در سطح مزرعه، افزایش بهره‌وری با آموزش، ترویج و هوشمندسازی زنجیره تولید، هدفمند کردن یارانه‌ها بر مبنای شاخص‌های بهره‌وری واقعی و تقویت صنایع تبدیلی و زنجیره ارزش برای افزایش درآمد بدون فشار بر منابع پایه از جمله پیشنهادهای راهبردی برای استان است که می‌تواند به اصلاح شرایط حوزه کشاورزی استان کمک کند.
عیدی‌زاده نقدهای ارائه شده خود را دعوتی می‌داند برای شفاف‌سازی، مسئولیت‌پذیری و تحول در عملکرد، پیش از آنکه چالش‌های امروز به بحران‌های غیرقابل مهار فردا تبدیل شوند و در پایان می‌گوید: در جمع‌بندی باید گفت خراسان رضوی با وجود دارا بودن مزیت‌های اقلیمی، منابع انسانی متخصص و ظرفیت‌های پژوهشی و زیرساختی نتوانسته به جایگاه شایسته‌ای در اجرای برنامه ملی الگوی کشت دست یابد. این استان به بازنگری در سیاست‌گذاری کشاورزی، اصلاح رویکردهای سنتی و به‌کارگیری ساز وکارهای اجرایی نوین نیاز دارد. لازم است مسئولان استانی از نگاه کلیشه‌ای و عددمحور فاصله گرفته و با تمرکز بر بهره‌وری واقعی، مصرف هدفمند منابع و بازطراحی مسیر تولید، سهم واقعی خود را در تحقق امنیت غذایی پایدار کشور ایفا کنند.