دلیل تفاوت شاخص فلاکت در استان‌ها چیست؟

درک شرایط اقتصادی مردم تنها با نگاهی به نرخ تورم ، بیکاری ، نرخ فقر و ضریب جینی امکان پذیر نیست. گاهی آنچه تصویر دقیق‌تری از دشواری‌های معیشتی ارائه می‌دهد، شاخص‌هایی است که هم‌زمان چند متغیر اثرگذار را در نظر می‌گیرند. یکی از این شاخص‌ها، «شاخص فلاکت» است؛ معیاری ساده اما گویا که ترکیب نرخ بیکاری و تورم را برای سنجش فشار اقتصادی بر مردم به‌کار می‌گیرد.

این شاخص در دهه‌های اخیر به ابزاری قابل اتکا برای تحلیل رفاه نسبی شهروندان در کشورهای مختلف از جمله ایران تبدیل شده است. در شرایطی که اقتصاد کشور تحت تأثیر عواملی چون تحریم‌ها، نوسانات ارزی و کسری بودجه  قرار دارد، بررسی روند شاخص فلاکت می‌تواند نمایی کلی از وضعیت زندگی مردم، آثار تصمیمات اقتصادی و عمق بحران‌های معیشتی ارائه دهد.

نوسانات شاخص فلاکت در طول زمان در کل کشور بیشتر متاثر از تورم بوده درحالی که اختلاف بین شاخص فلاکت در میان استان‌های کشور به علت تفاوت نرخ بیکاری این استان‌ها بوده است. به عبارتی نرخ تورم استان‌های خوزستان و خراسان جنوبی هردو بالاتر از 30 درصد برآورد شده درحالی که نرخ بیکاری خوزستان حدود 12 درصد و خراسان جنوبی تقریبا 4 درصد محاسبه شده است.

در این گزارش، ضمن تعریف و بررسی چگونگی محاسبه شاخص فلاکت، به تحلیل روند تاریخی آن در اقتصاد ایران به‌ویژه در دهه ۱۳۹۰ پرداخته و وضعیت این شاخص در بهار ۱۴۰۴ در سطح استانی پرداخته شده است.

شاخص فلاکت چیست؟

شاخص فلاکت (Misery Index) یکی از شاخص‌های ساده اما کاربردی در اقتصاد است که برای سنجش میزان دشواری اقتصادی مردم یک کشور ارائه شده است. این شاخص نخستین‌بار توسط آرتور اوکان (Arthur Okun)، اقتصاددان آمریکایی، ارائه شد و هدف آن ترکیب دو عامل کلیدی تأثیرگذار بر رفاه اقتصادی شهروندان یعنی نرخ بیکاری و نرخ تورم است. در واقع شاخص فلاکت از مجموع نرخ تورم و بیکاری برآورد می‌شود.

هرچه این عدد بالاتر باشد، نشان‌دهنده وضعیت نامطلوب‌تر اقتصادی است، چرا که بیانگر افزایش هم‌زمان بیکاری (نبود فرصت شغلی) و تورم (کاهش قدرت خرید) در جامعه است. به عبارت دیگر، شاخص فلاکت نشان می‌دهد مردم تا چه حد از مشکلات اقتصادی رنج می‌برند.

در ایران نیز شاخص فلاکت یکی از ابزارهایی است که برای تحلیل شرایط اقتصادی و مقایسه دوره‌های مختلف، به‌ویژه هنگام بررسی اثرات تحریم‌ها و سیاست‌های اقتصادی، مورد توجه قرار می‌گیرد. در سال‌های اخیر، به دلیل تورم مزمن و نرخ نسبتا بالای بیکاری، شاخص فلاکت ایران در سطوح بالایی قرار داشته است که بیانگر دشواری شرایط معیشتی برای بخش بزرگی از مردم است.

علت نوسانات شاخص فلاکت چیست؟

روند فصلی شاخص فلاکت از ابتدای سال 1392 تا بهار سال جاری نوسانات زیادی را تجربه کرده است. به نظر می‌رسد بخش عمده این اتفاق به علت تحریم‌های قدرت‌های جهانی به ویژه آمریکا علیه اقتصاد ایران بوده است.

در واقع می‌توان گفت متغیرهای بازار کار مانند بیکاری در طول زمان چندان به شوک‌های سیاسی حساس نیستند و تنها در بازه زمانی کرونا بشدت تحت تاثیر قرار گرفته‌اند. بنابراین این نرخ تورم است که نقش اصلی را در بالا و پایین‌های شاخص فلاکت ایفا می‌کند. به عبارت دیگر تحریم‌‌ها از دو ناحیه موجب افزایش تورم می‌شوند. از جهتی محدودیت‌های ناشی از تحریم منجر به کاهش درآمدهای نفتی دولت و کسری بودجه شده که دولت معمولا جهت تامین این کسری به استقراض از شبکه بانکی روی می‌آورد. از جهت دیگر نیز می‌توان گفت وقوع تحریم موجب افزایش نرخ ارز شده که به انتظارات تورمی دامن می‌زند. این انتظارات اگر با پاسخ دولت و شبکه بانکی مواجه شوند ، احتمالا به افزایش سطح عمومی قیمت‌ها یا همان تورم منجر می‌شوند.

روند شاخص فلاکت در دهه 90

داده‌ها و ارقام محاسبه شده از شاخص فلاکت حاکی از آن است که این متغیر در تابستان سال 92 برابر با 47.6 بوده است. رقمی که تا قبل از تابستان سال 98 بالاترین شاخص فلاکت کشور بوده است. با این‌حال بعد از امضای توافق برجام در تابستان سال 94 و رفع موقت تحریم‌ها ، تورم در ایران کاهش پیدا کرد و حتی در سال‌های 95 و 96 تک رقمی شد. از همین‌رو در تابستان سال 96 مقدار شاخص فلاکت معادل 19.2 محاسبه شده است. این امر حاکی از بهبود وضعیت زندگی مردم در دوران نبود تحریم علیه اقتصاد ایران است.

البته این روند ادامه‌دار نبوده و بعد از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت سال 97 و بازگشت تحریم‌ها نرخ تورم با افزایش مواجه شده و شاخص فلاکت نیز صعودی شد. در تابستان سال 98 شاخص فلاکت 53.2 برآورد شده که بالاترین مقدار حداقل از سال 92 محسوب می‌شود. روند صعودی این شاخص در سال 99 با وقفه‌‌ای کوتاه مواجه شده و مجدد در سال 1400 افزایش پیدا کرد. به طوری که در تابستان سال 1400 این شاخص معادل 55.9 برآورد شده که رکوردی دیگر بعد از تابستان سال 98 به حساب می‌آید. این روند صعودی فلاکت در ایران در سال‌های 1401 و 1402 نیز کمابیش ادامه یافت و در بهار سال 1402 به 56.7 رسید که بالاترین مقدار این شاخص از سال 92 است.

با این‌حال از بهار سال 1402 تا بهار سال جاری این شاخص روندی نزولی را طی کرده و در اولین فصل سال 1404 این شاخص معادل 41.8 برآورد شده است. این امر بیشتر در نتیجه کنترل تورم از سوی بانک مرکزی از طریق سیاست‌های سقف ترازنامه و افزایش نرخ بهره بوده است.

وضعیت شاخص فلاکت در استان‌های کشور در بهار 1404

همانطور که اشاره شد شاخص فلاکت که از مجموع تورم سالانه خرداد و نرخ بیکاری بهار 1404 بدست می‌آید برابر با 41.8 محاسبه شده است.

پایین‌ترین میزان فلاکت در بین استان‌های کشور به ترتیب مربوط به خراسان جنوبی ، یزد ، آذربایجان شرقی و زنجان بوده است. در واقع خراسان جنوبی پایین‌ترین شاخص فلاکت را در بهار 1404 با رقم 36 به خود اختصاص داده است.

بالاترین میزان شاخص فلاکت در این بازه زمانی نیز در استان‌های خوزستان ، ایلام ، اصفهان ، سمنان و اردبیل رخ داده است. بالاترین میزان فلاکت در خوزستان بوده که شاخصی برابر با 48 را ثبت کرده است.