ضرورت تدوین طرح جامع مدیریت بحران آب در دشت مشهد

به گزارش روابط عمومی اتاق بازرگانی خراسان رضوی، محمد علایی، رئیس کمیسیون آب و محیط زیست اتاق مشهد در ابتدای جلسه با اشاره به ضرورت تغییر نگاه در مدیریت منابع آب گفت: مسلم است که باید مدیریت انحصاری آب را با استفاده از اطلاعات به‌روز، دقیق و شفاف، به مدیریتی مشارکتی تبدیل کنیم. مهم‌تر آن‌که تا زمانی که مالکیت مردم در این حوزه به رسمیت شناخته نشود و بازار آب شکل نگیرد، بحران آب همچنان پابرجا خواهد بود.

وی ادامه داد: نکته قابل توجه، تفویض اختیارات هیأت دولت به استانداران توسط رئیس‌جمهور است که فرصت ارزشمندی به شمار می‌رود و باید به بهترین شکل از آن استفاده کرد. خوشبختانه تیم استانداری خراسان رضوی همکاری لازم را برای مقابله با بحران آب دارد و شخص استاندار نیز آمادگی خود را برای برگزاری نشست‌ها و سمینارهای تخصصی در این زمینه اعلام کرده است. بنابراین، بخش خصوصی و دستگاه‌های اجرایی باید در این مسیر مطالبه‌گری کنند.

علایی با اشاره به هدررفت چشمگیر محصولات باغی گفت: حدود ۳۰ درصد از فرآورده‌های باغی به ضایعات تبدیل می‌شود که این میزان معادل ۱.۵ میلیارد مترمکعب آب است. دشت مشهد باید به‌عنوان یکی از بحرانی‌ترین دشت‌های کشور مطرح شود و مشخص گردد منابع آب این دشت در چه حوزه‌هایی مصرف می‌شود. بهینه‌سازی مصرف، تصفیه پساب و جلوگیری از هدررفت آب در شبکه‌های انتقال و توزیع، از جمله اقداماتی است که می‌تواند به کاهش بحران کمک کند؛ مشروط بر آن‌که دولت تخصیص‌های جدید نداشته باشد و از صدور مجوز حفر چاه‌های جدید خودداری کند. در این صورت، بسیاری از مشکلات موجود قابل حل خواهد بود.

تهیه گزارش جامع برای مدیریت بحران

رئیس کمیسیون آب و محیط زیست اتاق بازرگانی خراسان رضوی ادامه داد: پیشنهاد می‌شود شرکت آب و فاضلاب و شرکت‌های آب منطقه‌ای مشهد و استان، گزارشی دقیق و مبتنی بر آمار صحیح از محدودیت منابع آب و راهکارهای برون‌رفت از وضعیت موجود تدوین کنند. این طرح باید با مشارکت کارشناسان و متخصصان دانشگاهی تهیه شود و چالش‌های فعالان صنعتی و معدنی در حوزه بحران آب نیز در آن لحاظ گردد تا تهدیدها و فرصت‌ها، میزان موفقیت، بازه‌های زمانی و اعتبار موردنیاز برای هر پروژه مشخص شود و در نهایت به استانداری ارائه گردد. این گزارش باید اطلاعاتی از جمله تعداد شهرک‌های صنعتی، شمار صنایع فعال و نیاز آبی هر یک را نیز در بر داشته باشد.

ضرورت اولویت‌بندی طرح‌های جایگزین انتقال آب

علایی در بخش دیگری از سخنان خود تاکید کرد: پیشنهاد می‌شود اتاق بازرگانی در تعامل با استانداری و وزارت نیرو مکاتبات لازم را انجام دهد تا پروژه‌های جایگزینی پساب با منابع آبی غرب دشت مشهد، در اولویت نسبت به پروژه انتقال آب از دریای عمان قرار گیرد؛ زیرا این طرح‌ها در کوتاه‌مدت می‌توانند نیاز شرب مردم را سریع‌تر پاسخ دهند.

وی افزود: ما با اصل انتقال آب از دریای عمان مخالفتی نداریم، اما اعتقاد داریم اجرای طرح‌های انتقال آب از دریای عمان و دریای خزر باید به بخش خصوصی سپرده شود، چرا که ورود دولت با نقش تامین کننده منابع مالی این پروژهبر بسیاری مسائل مرتبط با پیامدهای آتی پروژه تاثیر می‌گذارد.

سپس مهدی کلاهی، نایب رئیس کمیسیون آب و محیط زیست اتاق بازرگانی خراسان رضوی نیز تاکید کرد: اعضای کمیسیون می‌توانند پیشنهادات خود را در زمینه ضرورت انجام طرح‌های پژوهشی و مطالعاتی ارائه دهند تا در این حوزه ورود جدی داشته باشیم. بدون شک اجرای این طرح‌های پژوهشی به شفاف‌سازی و روشن شدن ابعاد موضوع کمک خواهد کرد.

مروری بر طرح مدیریت پایدار پساب مشهد

در ادامه این نشست، سید علیرضا قدسی‌زاده آزرمی، مدیر امور تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شرکت آب و فاضلاب مشهد با ارائه آمار وضعیت مصرف و تولید آب در این شهر توضیح داد: در حال حاضر شهر مشهد بیش از یک و نیم میلیون واحد مشترک آب دارد و در سال ۱۴۰۳ میزان تولید آب این شهر به حدود ۲۹۰ میلیون مترمکعب می‌رسد که حدود ۷۸ درصد از این میزان صرف مصارف خانگی می‌شود.

وی با اشاره به سرانه مصرف هر فرد که در حال حاضر ۱۴۰ لیتر است، افزود: با وجود افزایش تعداد اشتراک‌ها، میزان مصرف در مشهد روند کاهشی داشته که این موضوع حاصل اقدامات فرهنگی و پیگیری‌های مدیریت مصرف در دستگاه‌های اجرایی است. طبق دستور استاندار، ادارات موظف به کاهش ۲۰ درصدی مصرف خود هستند که همین موضوع منجر به کاهش ۱ تا ۲ درصدی مصرف در سطح شهر شده است.

قدسی‌زاده با ارائه مثالی ادامه داد: برای نمونه شهرداری مشهد مصرف آب شرب خود را از حدود ۴ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۹۶ به ۱.۵ میلیون مترمکعب کاهش داده است.

وی تاکید کرد: حتی در صورت اجرای پروژه انتقال آب از دریای عمان، صنایع باید بازچرخانی و تصفیه پساب را در برنامه‌های خود داشته باشند.

حسابداری دقیق پساب و پروژه‌های کلیدی بازچرخانی

مدیر امور تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شرکت آب و فاضلاب مشهد در تشریح چهارچوب مدیریت پساب گفت: مدیریت پساب شهر مشهد مبتنی بر «حسابداری فاضلاب/پساب» طراحی شده و اهدافی چون بازتخصیص حقابه کشاورزی سدهای طرق و کارده، اجرای پروژه‌های تصفیه فاضلاب و تامین آب در ازای واگذاری پساب، جایگزینی بخشی از منابع آب شهر مشهد از طریق پساب با منابع آب کشاورزی، احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب محلی، جداسازی سیستم آبیاری فضای سبز شهر و احداث تصفیه‌خانه فاضلاب تانکری (سپتاژ) را دنبال می‌کند.

وی در ادامه با اشاره به همکاری شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی افزود: بر اساس برآوردها، کل پساب تولیدی شهر مشهد حدود ۲۸۲ میلیون مترمکعب است که از این میزان، حدود ۲۶ میلیون مترمکعب برای آبیاری فضای سبز، ۱۱۰ میلیون مترمکعب برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های آب و فاضلاب، ۱۲۰ میلیون مترمکعب برای انتقال و جایگزینی با منابع آب غرب شهر، ۶ میلیون مترمکعب برای صنایع و ۲۰ میلیون مترمکعب برای تامین حقابه سدها در نظر گرفته شده است.

استفاده از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی

قدسی‌زاده آزرمی خاطرنشان کرد: طرح مدیریت پایدار پساب شهر مشهد با هدف استفاده حداکثری از ظرفیت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و در چارچوب قوانین و دستورالعمل‌های مرتبط با بازتخصیص منابع آبی، به‌طور مشترک با شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی تدوین شده است.

به گفته وی، در فاز نخست این طرح، پروژه‌هایی مانند احداث تصفیه‌خانه فاضلاب طبرسی شمالی مشهد با ظرفیت ۶۸۲۵۰ مترمکعب در شبانه‌روز و بهره‌برداری تجاری ۲۵ ساله، احداث بخشی از خط انتقال آب یال شمالی هزارمسجد، احداث خط انتقال آب مازاد رودخانه گلستان همراه با بند انحرافی و ایستگاه پمپاژ و احداث قطعه نخست خط انتقال آب از غرب دشت مشهد پیش‌بینی و در حال اجراست.

وی افزود: واگذاری سالانه ۳۵ میلیون مترمکعب پساب برای مدت ۲۵ سال، تامین آب برون‌حوضه‌ای به میزان حداقل ۳۵ میلیون مترمکعب در سال، تامین مالی پروژه‌های تامین آب به ارزش ۱۹۰۰ میلیارد تومان و پروژه‌های تصفیه فاضلاب به ارزش ۱۷۰۰ میلیارد تومان از مهم‌ترین اهداف این طرح به‌شمار می‌رود.

چالش‌های طرح سازگاری با کم‌آبی

احمدرضا رضازاده، رئیس اتاق اصناف کشاورزی خراسان رضوی نیز در این نشست با اشاره به طرح «سازگاری با کم‌آبی» که در سال ۱۳۹۶ از سوی دولت مطرح شد، توضیح داد: هدف این طرح کاهش ۳۰ درصدی مصرف آب شرب شهرها توسط شهرداری‌ها و جایگزینی آن با پساب بود؛ اما این هدف به‌طور کامل محقق نشد. شهرداری بخشی از این طرح را اجرایی کرد اما بخشی دیگر نیمه‌کاره رها شد که نیازمند پیگیری جدی است.

وی افزود: متاسفانه برخی سدسازی‌های غیراصولی و تغییرات اقلیمی نیز موجب آسیب‌پذیری بخش کشاورزی در شرایط کمبود بارش شده و این بخش را با مشکلات جدی روبه‌رو کرده است.

لزوم در نظر گرفتن جمعیت زائران و مهاجران در طرح‌های تصفیه پساب

علی اوحدی، عضو کمیسیون آب و محیط زیست اتاق مشهد در این نشست تاکید کرد: طبق آمارهای موجود، جمعیت ثابت شهر مشهد حدود ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر برآورد می‌شود، اما در اجرای پروژه‌های تصفیه پساب باید جمعیت زائران مشهد نیز در نظر گرفته شود.

او با اشاره به روند مهاجرت به مشهد افزود: کلانشهر مشهد به‌دلیل موقعیت ویژه مذهبی و خدماتی، جاذب جمعیت است و حتی بحران ریزگردهای خوزستان و غرب کشور موجب مهاجرت به این شهر و خرید ملک در استان شده که این موضوع باید در طراحی و اجرای طرح‌های مدیریت پساب لحاظ شود.

وضعیت آبیاری فضای سبز و بهره‌گیری از روش‌های مکانیزه

محمدعلی قنادزاده، عضو کمیسیون آب و محیط زیست اتاق بازرگانی خراسان رضوی با اشاره به تخمین جمعیت مشهد در سال ۱۴۰۴ اظهار کرد: پیش‌بینی می‌شود جمعیت مشهد در این سال به حدود ۴.۵ میلیون نفر برسد که سرانه مصرف آب برای هر فرد ۱۰۰ لیتر در نظر گرفته شده است. این موضوع نشان می‌دهد سرانه مصرف در مشهد پایین‌تر از میانگین استاندارد ملی است.

وی با بیان اینکه طبق گزارش شرکت آب و فاضلاب مشهد در سال ۱۴۰۲، اگر میزان تلفات آب شهری از ۲۱ درصد به استاندارد بین‌المللی ۵ تا ۸ درصد برسد، نیازمند سرمایه‌گذاری حدود یک همت خواهد بود، افزود: از سال ۱۳۹۴ تاکنون شهرداری سالانه حدود ۶ میلیون مترمکعب از آب شرب استفاده می‌کند که این میزان کمتر از ۲ میلیون مترمکعب نخواهد شد؛ زیرا در مشهد ۶۷۴ بوستان فعال است که همه سرویس‌های بهداشتی آن‌ها مجهز به آب شرب هستند. بنابراین نمی‌توان در این بخش از پساب تصفیه‌شده استفاده کرد، اما شهرداری برای آبیاری فضای سبز، از آب شرب استفاده نمی‌کند.

قنادزاده ادامه داد: اکنون حدود ۸۷ درصد از ۷ هزار هکتار فضای سبز شهر مشهد با سیستم مکانیزه آبیاری می‌شود و تنها در برخی بوستان‌های قدیمی مانند طرق، روش غرقابی و سنتی استفاده می‌شود.

وی تاکید کرد: شهرداری فقط ۶۶ حلقه چاه در اختیار دارد و توسعه یا نگهداری این فضای سبز وسیع برای شهرداری دشوار است؛ به‌ویژه آنکه با افزایش سن فضای سبز، نیاز آبی آن نیز بیشتر می‌شود.

استفاده از پساب نیازمند رویکرد پژوهشی

در ادامه، محمد سلیمی، کارشناس مسئول طرح احیا و آزادسازی کشف‌رود در شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با تاکید بر مدیریت ریسک در استفاده از پساب گفت: پیش از هر اقدامی باید مشخص شود چه سطحی از ریسک را می‌توان پذیرفت و این پساب در چه مکان و ابعادی باید استفاده شود.

وی افزود: طبق مذاکراتی که با خانه هم‌افزایی انجام شده، نیازمند تحقیقات به‌روز در این حوزه هستیم. واقعیت این است که بهترین تصفیه‌خانه مشهد یعنی خین‌عرب طبق استاندارد در رده‌بندی C قرار دارد که این سطح استاندارد از سوی اداره کل محیط زیست، بهداشت، جهاد کشاورزی و خانه هم‌افزایی تعیین شده است؛ اگر ضوابط سخت‌گیرانه‌تری اجرا می‌شد، شاید این تصفیه‌خانه حتی در رده D هم قرار نمی‌گرفت.

سلیمی خاطرنشان کرد: برای استفاده هدفمند از پساب باید مطالعات میدانی انجام داد. همچنین، باید زیرساخت‌های اولیه برای اجرای طرح‌ها فراهم شود و از هم‌اکنون برای ایجاد بازار آب برنامه‌ریزی شود؛ چراکه تنها در این صورت است که آب به‌عنوان یک کالای ارزشمند شناخته می‌شود و مدیریت و برنامه‌ریزی برای آن ساده‌تر خواهد بود.

سلیمی در ادامه عنوان کرد: باید آب شرب از آب غیرشرب تفکیک شود و تعرفه‌های متفاوتی برای آن تعیین شود. این راهکار به‌مراتب کوتاه‌مدت‌تر و کم‌هزینه‌تر از انتقال آب از دریای عمان است.

وی یادآور شد: در خانه هم‌افزایی حدود ۳۰ چالش مطرح شد که نشان داد نزدیک به ۶۰ درصد این چالش‌ها نیازمند تحقیق و طرح‌های پژوهشی است. بدون پژوهش‌های دقیق نمی‌توان پاسخگوی دغدغه‌های کشاورزان و صنعتگران بود. این گروه‌ها باید بدانند که جایگزینی منابع آبی کشاورزی با پساب، فرآیندی جامع است و تمام جوانب در آن دیده خواهد شد.

ضرورت مدیریت یکپارچه و ادامه مطالعات

در بخش پایانی این نشست، عماد رجحانی، دبیر کمیسیون آب و محیط زیست اتاق بازرگانی خراسان رضوی با اشاره به چالش‌های موجود گفت: کیفیت و استاندارد پساب‌ها متفاوت است و می‌توان بر اساس این کیفیت، از پساب در بخش‌های مختلفی چون کشاورزی و آبیاری فضای سبز استفاده کرد. به همین دلیل لازم است این موضوع در کمیته‌ای تخصصی بررسی شود.

رجحانی ادامه داد: کمیته‌ای برای مدیریت یکپارچه آب و پساب تشکیل داده‌ایم که مسائل مربوط به دشت مشهد را به‌صورت پایلوت کارشناسی کرده و پیشنهاداتی ارائه خواهد کرد. تمام ابعاد موضوع، شامل حسابداری پساب، مشکلات و گلوگاه‌ها و راهکارهای پیشنهادی باید در این کمیته بررسی شود.