بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان؛ سکوی پرتاب ایران به جایگاه رهبری جهانی در بازار زعفران

به گزارش روابط عمومی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی، «سید ابوالقاسم حقایقی‌‍ مقدم» در آستانه پنجم آبان ماه، روز ملی زعفران، در گفت‌وگو با خبرنگار ما اظهار کرد: ایران از نظر استانداردسازی کیفی و زیرساخت‌های آزمون آزمایشگاهی در سطح قابل قبولی قرار دارد؛ اما فاصله قابل توجهی با فناوری‌های روز جهان در فرآوری و بسته‌بندی زعفران وجود دارد. استانداردهای ملی ایران مطابق با ISO 3632 است و چندین آزمایشگاه آکرودیته قادر به انجام آزمون‌های دقیق ترکیبات مؤثره هستند؛ اما نتایج آزمون‌ها در برچسب‌گذاری محصول، اسناد صادراتی و برند به‌طور کامل اعمال نمی‌شود، در نتیجه محصول ایرانی عمدتا بر پایه قیمت و نه کیفیت مستند معامله می‌شود.

حقایقی‌مقدم در خصوص کیفیت فرآوری زعفران در ایران تصریح کرد: فرآوری اولیه زعفران در ایران عمدتا سنتی و نیمه‌صنعتی است. نکته قابل تامل اینکه استفاده از حرارت مستقیم باعث کاهش عطر، طعم و رنگ محصول می‌شود. از سویی، فرآوری ثانویه و محصولات مشتق‌شده، مانند عصاره، کپسول و محصولات آرایشی، سهم ناچیزی در صادرات دارد؛ در حالی که کشورهای پیشرفته از فناوری‌های استخراج پیشرفته برای حفظ کیفیت و خلوص ترکیبات فعال بهره می‌برند.

وی با تاکید بر ضرورت توجه به بسته‌بندی زعفران ایرانی اشاره کرد و گفت: باید توجه داشت که طراحی‌های غیرحرفه‌ای و مواد اولیه کم‌کیفیت، تازگی و عطر محصول را حفظ نمی‌کند. بسته‌بندی‌های نوین جهانی با محافظت از نور، رطوبت و اکسیژن، و درج کامل اطلاعات ردیابی و کیفیت، مزیت رقابتی ایجاد می‌کنند.

حقایقی‌مقدم بر ضرورت توسعه فرآوری پیشرفته، بسته‌بندی فناورانه، برندینگ بین‌المللی و به‌کارگیری شرکت‌های دانش‌بنیان برای ارتقای سهم ایران در بازار جهانی تاکید کرد.

ضعف بسته‌بندی، کنترل کیفیت و لجستیک

وی در ادامه عنوان کرد: در برخی بسته‌بندی‌های فعلی زعفران ایران از شیشه‌های معمولی، پلاستیک و مقوای بی‌کیفیت استفاده می‌گردد و طراحی‌ها اغلب شلوغ و فاقد هویت برندینگ هستند. در واقع، فناوری‌های نوین مانند بسته‌بندی تحت اتمسفر تغییر یافته (MAP) یا پوشش‌های نانویی ضد میکروب در ایران محدود است. از سویی، برخی انبارها فاقد استاندارد کنترل دما و رطوبت هستند و محصول در معرض آسیب قرار می‌گیرد.

مدیر مرکز رشد کشاورزی پارک علم و فناوری خراسان رضوی افزود: فقدان گواهینامه‌های بین‌المللی مانند HACCP، ISO 22000 و Traceability سبب می‌شود کیفیت محصول به درستی برای مشتری خارجی آشکار نشود.

حقایقی مقدم با تاکید بر کیفیت ژنتیکی بالا و پتانسیل زعفران ایران گفت: شکاف اصلی پس از فرآوری اولیه ایجاد می‌شود و خوشبختانه استفاده از خشک‌کن‌های صنعتی مدرن در حال گسترش است.

وی در ادامه اذعان کرد: تمرکز شبکه صادراتی بر فروش فله‌ای، انگیزه سرمایه‌گذاری در بسته‌بندی و برندینگ را کاهش داده است. مشکلات ارزی، بانکی و صدور گواهی‌های بین‌المللی، همراه با محدودیت حمایت‌های دولتی نیز، فرآوری و صادرات با ارزش افزوده را کند کرده و صادرات خام همچنان غالب است.

ظرفیت‌های دانش‌بنیان و نیاز به زیست‌بوم حمایتی

حقایقی‌مقدم، ضعف ارتباط میان مراکز تحقیقاتی و صنعت را یکی از مهم‌ترین موانع توسعه فناوری‌های نوین در حوزه محصولات مبتنی بر زعفران برشمرد و توضیح داد: اگرچه داده‌ها و نتایج آزمون‌های آکرودیته موجود است؛ اما این دانش فنی در زنجیره تجاری و بسته‌بندی نهایی بازتاب پیدا نمی‌کند و واحدهای صنعتی قادر به تولید محصولات با ارزش افزوده بالا مانند اسانس، دارو و فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی، محدود هستند.

مدیر مرکز رشد کشاورزی پارک علم و فناوری خراسان رضوی تاکید کرد: بدون تقاضای کافی برای محصولات فرآوری شده، انگیزه تغییر الگوی صادرات زعفران از خام‌فروشی به محصولات ارزشمند وجود ندارد.

وی یادآور شد: ایجاد تعاونی‌های قدرتمند کشاورزان، قوانین شفاف و حمایتی، تسهیلات کم‌بهره برای واحدهای فرآوری عمیق، حمایت از پژوهش و توسعه دانشگاهی، اجرای کارزارهای تبلیغاتی جهانی و تاسیس شهرک‌های صنعتی تخصصی زعفران می‌تواند این مشکل را حل کند.

وی در خصوص بومی‌سازی فناوری نیز خاطرنشان کرد: فناوری‌های پیشرفته استخراج مانند اولتراسونیک، سوپرکریتیکال CO₂ و میکرو/نانوامولسیون‌ها توسعه یافته؛ اما هنوز در مقیاس صنعتی محدود هستند. تولید فرآورده‌های دارویی و غذایی نیز ضعیف است و اکثر پروژه‌ها در حد نمونه آزمایشگاهی باقی مانده‌اند. چالش اصلی، گذار از نمونه آزمایشگاهی به تولید صنعتی، نیاز به سرمایه‌گذاری سنگین، دریافت مجوزهای بهداشتی و بازاریابی حرفه‌ای است.

حقایقی‌مقدم به ظرفیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان اشاره کرد و گفت: بومی‌سازی دستگاه‌های استخراج با سیال فوق بحرانی، توسعه فناوری‌های امواج فراصوت و مایکروویو برای افزایش راندمان، تولید کپسول‌ها و قرص‌های استاندارد، محصولات آرایشی و بهداشتی، رنگ‌ها و طعم‌دهنده‌های غذایی، خشک‌کن‌های انجمادی و فناوری پلاسمای سرد برای ضدعفونی، از ظرفیت‎‌های شرکت‌های دانش بنیان در حوزه زعفران است.

وی افزود: در زمینه بسته‌بندی، نانوپوشش‌های ضد میکروب و اکسیژن‌گیر، بسته‌بندی فعال و برچسب‌های نشانگر به تازگی توسعه یافته‌اند. سامانه‌های ردیابی QR و NFC و روش‌های انگشت‌نگاری شیمیایی برای اصالت‌سنجی محصول نیز در حال پیاده‌سازی است.

وی متذکر شد: استفاده از استارتاپ‌ها برای طراحی برند و نرم‌افزارهای مدیریت زنجیره تامین، به بهینه‌سازی فرآیندها و کاهش ضایعات کمک می‌کند.

حقایقی‌مقدم تاکید کرد: ظرفیت علمی و فناورانه کشور برای توسعه فرآوری و بسته‌بندی زعفران موجود است؛ اما بهره‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها مستلزم ایجاد یک زیست‌بوم حمایتی و هماهنگ میان صنعت، پژوهش و سیاست‌گذاری است.

نقش کلیدی بخش خصوصی و دانش‌بنیان‌ها در ارتقای ارزش افزوده زعفران ایران

مدیر مرکز رشد کشاورزی پارک علم و فناوری خراسان رضوی در بخش دیگری از این گفت‌وگو، بر ضرورت تحول اساسی در فرآوری زعفران تاکید کرد و گفت: برای افزایش ارزش افزوده، باید از فروش ماده خام به تولید محصولات نهایی با ارزش تغییر مسیر دهیم. در بخش خشک کردن، جایگزینی روش‌های سنتی با خشک‌کن‌های صنعتی پیشرفته و فناوری‌های نوین مانند خشک‌کن انجمادی، موجب حفظ حداکثری عطر، طعم و رنگ زعفران می‌شود.

وی ادامه داد: در حوزه درجه‌بندی علمی، استفاده از دستگاه‌های سورتینگ تصویری برای جداسازی خودکار کلاله‌ها بر اساس اندازه، رنگ و کیفیت ضروری است. همچنین ایجاد واحدهای فرآوری پیشرفته و خطوط استخراج صنعتی، تولید اکستراکت‌های استاندارد و نانوفرمولاسیون‌های دارویی و غذایی، تولید محصولات نهایی با ارزش افزوده بالا در صنایع داروسازی، غذایی و آرایشی-بهداشتی، از دیگر اقدامات مهم است.

حقایقی‌مقدم در بخش بسته‌بندی، استفاده از مواد چندلایه، بسته‌بندی‌های خلأ یا با گاز محافظ و پوشش‌های هوشمند برای حفظ کیفیت محصول را توصیه کرد و گفت: طراحی بسته‌بندی منطبق با ذائقه بازارهای هدف و استفاده از نشان جغرافیایی (GI) و درج نتایج آزمون‌های ISO/INSO روی بسته‌بندی با QR-code یا COA، اعتماد مشتری را افزایش و قیمت صادراتی را ارتقا می‌دهد.

وی افزود: سیاست‌های تشویقی مانند تخفیف مالیاتی و تسهیلات بانکی برای صادرکنندگان محصولات با ارزش افزوده، و آموزش نیروی انسانی متخصص برای کار با فناوری‌های پیشرفته، ضروری است.

حقایقی‌مقدم با اشاره به کیفیت بی‌بدیل زعفران خام ایران، بیان کرد: برندهای ایرانی هنوز در طراحی صنعتی، روایت برند و ارائه مستندات کیفیت روی بسته با نمونه‌های بین‌المللی فاصله دارند. ایران تاکنون نتوانسته برند واحد و قدرتمندی برای زعفران ایجاد کند و برای رقابت جهانی، نیازمند استخدام طراحان بین‌المللی، استفاده از مواد باکیفیت و تمرکز بر بازارهای خاص است.

وی تاکید کرد: بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان نقش محوری در ارتقای فرآوری و بسته‌بندی دارند. تولید محصولاتی مانند زعفران سوسپانسیون، پودرهای محلول فوری، کپسول‌های دارویی و استخراج ترکیبات با ارزش، طراحی بسته‌بندی‌های هوشمند و کیت‌های تشخیص اصالت، موتور نوآوری صنعت زعفران است. بخش خصوصی می‌تواند ایده‌ها را به خطوط تولید انبوه و برندهای معتبر جهانی تبدیل کند و ورود به بازارهای جدید را امکان‌پذیر سازد.

حقایقی‌مقدم بر نقش دولت به عنوان تسهیلگر تاکید کرد و افزود: ارائه بسته حمایتی چندلایه شامل وام‌های کم‌بهره، تضمین صادرات، معافیت‌های مالیاتی پلکانی، احداث مراکز رشد تخصصی زعفران، توسعه زنجیره سرمایش و حمل‌ونقل، تسهیل واردات ماشین‌آلات و مواد اولیه، ثبات قوانین صادراتی و مالیاتی، تسهیل صدور مجوزها، اولویت خرید از محصولات داخلی و اعطای «نشان ملی کیفیت زعفران»، می‌تواند مسیر ایران را به رهبری جهانی در بازار زعفران با ارزش افزوده بالا هموار کند.

حمایت هوشمندانه دولت از زعفران؛ از تحقیق تا بازار

مدیر مرکز رشد کشاورزی پارک علم و فناوری خراسان رضوی، بر ضرورت حمایت هدفمند و هوشمند دولت از زعفران تاکید کرد و گفت: بهترین قالب این حمایت، بسته‌ای جامع است که تمام زنجیره ارزش زعفران، از ایده تا بازار را پوشش دهد. یارانه تحقیق و توسعه (R&D) باید در اولویت باشد و از طریق گرنت‌های پژوهشی به شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها برای توسعه فناوری‌های نوین فرآوری و بسته‌بندی و تدوین استانداردهای ملی پیشرفته اختصاص یابد.

حقایقی‌مقدم افزود: سیاست‌های تشویقی مکمل R&D هستند و ارزش تجاری به تحقیقات می‌دهند؛ شامل اعطای گواهی‌های معتبر مانند «نشان ملی کیفیت زعفران» و حمایت از ثبت برند و طراحی بسته‌بندی برای بازارهای هدف است. مشارکت دولت در نمایشگاه‌ها و کارزارهای تبلیغاتی بین‌المللی، امکان دسترسی به بازارهای مجلل را فراهم می‌کند.

او خاطرنشان کرد: تسهیلات صادراتی شامل تضمین صادرات و بیمه ریسک، تسهیل رویه‌های گمرکی و استاندارد، و وام‌های بهره پایین برای تامین سرمایه تولید سفارش‌های بزرگ، می‌تواند اطمینان صادرکنندگان را افزایش دهد. معافیت مالیاتی پلکانی منطبق بر درصد فرآوری و ارزش افزوده محصول و معافیت برای درآمدهای صادراتی نیز از دیگر مشوق‌های مؤثر است.

جشنواره‌ روز ملی زعفران؛ رویدادی راهبردی و تحول‌آفرین

حقایقی‌مقدم در ادامه سخنانش به برگزاری جشنواره روز ملی زعفران اشاره کرد و گفت: این جشنواره می‌تواند ابزار راهبردی برای معرفی برند ایرانی و تقویت جایگاه فرهنگی زعفران باشد. این رویداد می‌تواند بین‌المللی شود و خریداران عمده، بازرگانان و سفیران را جذب کند، روایت زعفران به عنوان «طلای سرخ ایران» را نمایش دهد و شبکه‌سازی میان کشاورزان، فرآوران و شرکت‌های دانش‌بنیان را تقویت کند.

وی تاکید کرد: تاثیر روز ملی زعفران به کیفیت و شکل برگزاری آن وابسته است. اگر صرفاً یک مراسم تشریفاتی باشد، تاثیر آن کوتاه‌مدت و نمادین خواهد بود، اما اگر به صورت یک رویداد جامع و راهبردی برگزار شود، می‌تواند موتور محرک اقتصادی و تحول‌آفرین برای کل صنعت زعفران ایران باشد.

وی توضیح داد: برنامه‌های این جشنواره باید فراتر از یک رویداد سرگرم‌کننده و پرشور باشد و جریان ماندگاری ایجاد کند که ماه‌ها پس از پایان جشنواره در بازار و افکار عمومی ادامه یابد. اقدامات کلیدی شامل طراحی نمایشگاه‌های تجربه‌محور است؛ بازدیدکنندگان می‌توانند عطر و رنگ زعفران اصل را حس کنند، خطوط بسته‌بندی هوشمند را ببینند و با تاریخچه زعفران از مزرعه تا بازار آشنا شوند. فضایی سنتی و نفیس نیز باید برای مذاکره با خریداران و بازرگانان فراهم شود.

حقایقی‌مقدم تاکید کرد: در بخش هنری، گردآوری آثار تاریخی مرتبط با زعفران، دعوت از طراحان داخلی و خارجی برای ارائه طرح، برگزاری جشنواره فیلم و عکس با موضوعات زندگی در مزارع و زیبایی‌شناسی محصول، پیشنهاد می‌شود. مسابقات نوآوری برای شرکت‌های دانش‌بنیان و ایده‌های بازاریابی، و حضور سرآشپزهای ملی و بین‌المللی با طبخ زعفران، جذابیت رسانه‌ای را افزایش می‌دهد.

همچنین نشست‌های تخصصی «کنسرسیوم بین‌المللی زعفران» با حضور رقبای جهانی و مشتریان عمده برای تدوین استانداردهای مشترک کیفیت، و کارگاه‌های عملی فناوری‌های نوین فرآوری، می‌تواند از دیگر برنامه‌های این جشنواره در دوره‌های آتی باشد.

حقایقی مقدم تاکید کرد: تمام بخش‌ها باید حول یک دبیرخانه دائمی سازماندهی شوند تا اقدامات پیش، حین و پس از جشنواره به‌صورت یکپارچه و اثرگذار پیگیری شود.