بازآرایی تجارت خارجی، رونق معدن و صادرات، و چالش صنایع سنتی

به گزارش روابط عمومی اتاق مشهد، در تابستان ۱۴۰۴، شاخص‌های صادراتی نسبت به فصل قبل بهبود یافته و ارزش و وزن صادرات غیرنفتی به ترتیب با رشد ۴۶.۷ درصدی و ۳۸.۵ درصدی نسبت به فصل قبل به ۶۹۶ میلیون دلار و ۱,۱۹۷ هزار تن رسیده است. مقایسه سالانه نیز افزایش ۶۲.۱ درصدی ارزش دلاری صادرات غیرنفتی و ۵۴.۱ درصدی مقدار صادرات را نشان می‌دهد که تاییدکننده تقویت ظرفیت‌های صادراتی و بازگشت اقلام با ارزش افزوده بالاتر به ترکیب صادراتی استان است. این بهبود صادراتی، ارتباط مستقیم با روندهای بخش معدن و صنعت در تابستان دارد؛ زیرا رشد تولید مواد معدنی و برخی صنایع مصرفی نقش مهمی در تقویت توان صادراتی و افزایش وزن محموله‌های صادرشده داشته است.

در همین حال، واردات استان در این دوره مسیر متفاوتی را طی کرده است؛ اگرچه مقدار واردات نسبت به فصل بهار تنها 3.2 درصد کاهش یافته و به ۶۷ هزار تن رسیده، اما ارزش آن با ۱۴.۵ درصد رشد به ۱۸۹ میلیون دلار افزایش یافته است. این واگرایی وزنی و ارزشی حاکی از تغییر ترکیب واردات به سمت کالاهای سرمایه‌ای یا واسطه‌ای با ارزش واحد بالا و تأثیر افزایش نرخ ارز بر ارزش دلاری کالاها است.

رشد وزنی ترانزیت داخلی، کاهش فصلی ارزش و جهش سالانه ترانزیت خارجی

مطابق گزارش مرکز مطالعات و بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی خراسان رضوی برگرفته از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان، مقدار ترانزیت داخلی استان در تابستان ۱۴۰۴ با رشد ۱۱ درصدی به رقم ۴۶ هزار تن رسیده؛ اما ارزش آن ۱۳.۵ درصد کاهش یافته و به ۱۱۷ میلیون دلار رسیده است. این واگرایی وزنی و ارزشی نشان‌دهنده آن است که بخش قابل توجهی از کالاهای منتقل‌شده داخلی شامل اقلام با ارزش پایین بوده است.

در مقابل، ترانزیت خارجی استان نسبت به فصل قبل با کاهش ۲۰.۳ درصدی در مقدار و ۰.۶ درصدی در ارزش مواجه شده و به رقم ۱.۲۷۸ میلیون تن و حدود ۳.۵ میلیارد دلار رسیده، که نشان‌دهنده تأثیر محدود نوسانات فصلی بر جریان ترانزیت است. با این حال، مقایسه سالانه تصویر متفاوتی ارائه می‌دهد؛ ترانزیت خارجی نسبت به تابستان سال گذشته ۱۷.۵ درصد از نظر وزنی و ۳۴.۹ درصد از نظر ارزش رشد داشته است. این روند بلندمدت حاکی از تقویت ظرفیت‌های ترانزیت خارجی، بازگشت کالاهای با ارزش افزوده بالاتر و بهبود تقاضای بازارهای هدف است، و نشان می‌دهد کاهش فصلی صرفاً یک نوسان مقطعی بوده و روند کلی ترانزیت خارجی همچنان رو به رشد است. این رشد سالانه ترانزیت خارجی همسو با رونق بخش معدن استان است که حجم بیشتری از محصولات معدنی فرآوری‌شده را وارد مسیرهای صادراتی و ترانزیتی می‌کند.

مجموعه این شاخص‌ها در کنار یکدیگر نشان می‌دهد که تجارت خارجی استان در بهار با کاهش مقطعی روبه‌رو شده، اما تابستان ۱۴۰۴ دوره‌ای از بازیابی و تقویت شاخص‌های صادرات غیرنفتی و ترانزیت خارجی بوده است. رشد صادرات و ارزش مبادلات گمرکی بیانگر تقویت تولید صادرات‌محور و بازگشت تقاضای بازارهای هدف است. در مقابل، تغییرات واردات و واگرایی وزنی و ارزشی آن نشان می‌دهد که استان بیش از پیش به واردات کالاهای سرمایه‌ای و واسطه‌ای با ارزش بالاتر متکی شده است. این تحولات تجاری را نمی‌توان بدون توجه به وضعیت حمل‌ونقل و تولید صنعتی استان تحلیل کرد؛ چراکه حمل‌ونقل نقش واسطی دارد که عملکرد تجارت خارجی را به توان تولیدی و صنعتی استان متصل می‌کند.

شاخص‌ها و نماگرهای بازرگانی

اما با وجود نقش کلیدی شبکه جاده‌ای استان که بخش عمده جابه‌جایی کالاهای داخلی و صادراتی را به عهده دارد، محدودیت ظرفیت در برخی محورهای پرتردد و کاستی‌های زیرساختی در مسیرهای منتهی به کشورهای همسایه، موجب افزایش زمان و هزینه حمل کالا می‌شود. در تابستان ۱۴۰۴ حدود ۶۰۶ هزار سفر باری از مبدأ استان ثبت شده و حجم کالای جابه‌جا شده از مبدأ استان در حمل‌ونقل جاده‌ای به ۹.۵۱۸ میلیون تن رسیده است که بیانگر رشد ۵.۵ درصدی نسبت به فصل قبل است.

کاهش ۱۱ درصدی️ حمل ریلی کالاهای سنگین و صادراتی نسبت به سال گذشته

در بخش دیگری از این گزارش به حمل ریلی کالاها اشاره شده و آمده است: «شبکه ریلی نیز نقشی مکمل و استراتژیک در حمل کالاهای عمده، سنگین و صادراتی دارد و در اتصال استان به بنادر جنوبی و مرزهای شمالی مؤثر است. با این حال، آمار تابستان ۱۴۰۴ نشان می‌دهد بار ترانزیت‌شده توسط راه‌آهن به ۱۰۵ میلیون تن-کیلومتر رسیده که نسبت به فصل قبل ۱۶ درصد و نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۱ درصد کاهش داشته است؛ کاهشی که ضرورت بازنگری در ظرفیت‌سازی و ارتقای بهره‌وری شبکه ریلی را پررنگ می‌کند.»

رونق معدن و نوسان صنایع تولیدی در تابستان

با گذار از فصل بهار و ورود به تابستان ۱۴۰۴، بخش صنعت و معدن خراسان رضوی همچنان تصویری دوگانه و چندلایه از وضعیت اقتصادی خود ارائه می‌دهد؛ تصویری که استمرار شکاف میان رونق بخش معدن و نوسان صنایع تولیدی را آشکار می‌سازد. داده‌های تابستان بیانگر آن است که فعالیت‌های معدنی در مسیر بلندمدت رشد خود باقی مانده‌اند و برخی صنایع مصرفی توانسته‌اند با عبور از محدودیت‌های پیشین، تولید خود را احیا کنند؛ در حالی که صنایع اساسی و سنتی همچنان با مجموعه‌ای از تنگناهای ساختاری، کمبود مواد اولیه و ضعف تقاضای داخلی مواجه‌اند. این وضعیت صنعتی، به‌طور مستقیم در شاخص‌های تجارت خارجی بازتاب یافته است؛ زیرا رشد معدن به رشد صادرات و رکود صنایع سنتی به کاهش ارزش ترانزیت داخلی منجر شده است.

در بخش معدن، عملکرد تابستان ادامه‌دهنده روند رو به رشد سالانه این حوزه بوده است. تولید کنسانتره آهن با ثبت ۲.۶ میلیون تن نسبت به بهار ۲.۷ درصد رشد کرده و در مقایسه با تابستان سال گذشته ۷.۴ درصد افزایش یافته است. این رشد پایدار نشان‌دهنده بهره‌گیری بهتر واحدهای معدنی از ظرفیت نصب‌شده و تکمیل بخشی از پروژه‌های توسعه‌ای است. در حوزه گندله آهن نیز اگرچه تولید تابستان با ۲.۷ میلیون تن نسبت به بهار ۱۵.۳ درصد کاهش نشان می‌دهد؛ اما در مقایسه سالانه به دلیل سرمایه‌گذاری در تامین برق پایدار و بهبود توان عملیاتی واحدها، رشد چشمگیر ۵۷.۲ درصدی ثبت کرده است.

تداوم رکود در صنعت سیمان

در نقطه مقابل، وضعیت صنایع سنتی و مصالح ساختمانی همچنان نگران‌کننده باقی مانده است. صنعت سیمان در تابستان نیز نتوانسته از رکود خارج شود و تولید آن با ۰.۸ میلیون تن نسبت به تابستان گذشته ۴۱.۱ درصد کاهش یافته است. این ادامه روند نزولی تایید می‌کند که رکود ساخت‌وساز (چه در بخش خصوصی و چه در پروژه‌های عمرانی) به‌طور مستقیم بر تولید سیمان اثر گذاشته و این رکود، خود را در کاهش بار داخلی و کاهش تقاضا در حمل‌ونقل نیز نشان داده است.

در صنایع غذایی نیز الگوهای متفاوت و بعضاً متضاد دیده می‌شود. تولید قند و شکر همچون فصل قبل کاملاً متوقف بوده و مقدار تولید در تابستان نیز صفر گزارش شده است؛ وضعیتی که نشان‌دهنده وابستگی کامل این صنعت به چرخه فصلی تامین چغندر و واردات شکر خام است. در مقابل، تولید روغن نباتی با ثبت ۱۳٬۲۳۴ تن نسبت به بهار ۵۱.۲ درصد افزایش داشته که ناشی از تامین به‌موقع مواد اولیه و بهبود شرایط واردات است. از سوی دیگر، تولید خمیرمایه با رقم ۴٬۹۹۰ تن نسبت به فصل قبل ۱۷.۶ درصد کاهش داشته است.

بر اساس گزارش مرکز مطالعات و بررسی‌های اقتصادی اتاق مشهد، در حوزه کالاهای مصرفی بادوام، تابستان ۱۴۰۴ نشان‌دهنده بازیابی قابل توجه ظرفیت تولید در برخی بخش‌هاست. تولید خودروی سواری با ثبت بیش از بیست هزار دستگاه نسبت به بهار، ۵۱.۵ درصد رشد داشته که عمدتاً نتیجه بازگشت خطوط تولید و حذف تعطیلات تابستانه است. در حالی که تولید یخچال و فریزر با ۶۳٬۵۴۰ دستگاه نسبت به سال گذشته ۲۴ درصد کاهش یافته و همچنان تحت فشار بازار ضعیف و کاهش قدرت خرید خانوار قرار دارد، تولید ماشین لباسشویی با ثبت ۴٬۹۰۸ دستگاه رشد کم‌سابقه ۱۲۱.۱ درصدی نسبت به سال گذشته را تجربه کرده است. با این حال، برخلاف تصور رشد تقاضا، بخش عمده این افزایش ناشی از افزوده‌شدن یک شرکت جدید به چرخه تولید و ارتقای ظرفیت اسمی است.

مقدار تولید محصولات صنعتی و معدنی منتخب استان

در یک جمع‌بندی کلان، وضعیت تابستان ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که بخش معدن همچنان ستون اصلی رشد صنعتی خراسان رضوی است و نقش آن در تقویت صادرات، اشتغال‌زایی و پایداری زنجیره ارزش فولاد بیش از پیش برجسته شده است. در مقابل، صنعت سیمان، شکر و بخشی از صنایع غذایی با استمرار چالش‌های ساختاری نظیر کمبود مواد اولیه، وابستگی وارداتی، رکود تقاضا و نوسانات قیمتی مواجه‌اند. همچنین صنایع مصرفی با وجود احیای نسبی، همچنان از محدودیت‌های سمت تقاضا تاثیر می‌پذیرند. به این ترتیب، روندهای صنعتی و معدنی استان به‌طور مستقیم بر تجارت خارجی، حمل‌ونقل و درآمدهای گمرکی اثر گذاشته و نشان می‌دهند که اقتصاد استان تنها در صورتی می‌تواند به رشد پایدار برسد که این سه حوزه در کنار هم و به‌صورت هماهنگ تقویت شوند.

به‌طور کلی، تداوم این وضعیت تاکید می‌کند که توسعه صنعتی استان نیازمند رویکردی تفکیک‌شده و هدفمند است: توسعه زیرساخت و زنجیره‌های ارزش در بخش معدن، اصلاح ساختار تامین مواد اولیه در صنایع اساسی، بهبود بهره‌وری انرژی و حمایت هوشمند از صنایع مصرفی برای عبور از رکود تقاضا. در غیر این صورت، شکاف میان بخش‌های پیشران صادراتی و بخش‌های آسیب‌پذیر صنعت می‌تواند به نابرابری در رشد صنعتی استان و کاهش تاب‌آوری اقتصادی منجر شود.