کشاورزی ایران در تنگنای ‌سرمایه‌گذاری کم و پتانسیل‌های خفته

بر اساس آمار رسمی بانک مرکزی، با وجود رشد ارزش گروه کشاورزی به میزان 40 همت طی دهه ۹۰ (به قیمت ثابت سال ۱۳۹۵)، سهم این گروه از تولید ناخالص داخلی کشور در حدود ۱۰ درصد باقی مانده است. همچنین، سهم اشتغال بخش کشاورزی دائما در حال کاهش بوده است؛ به‌طوری‌که درصد اشتغال این بخش از نیروی کار کشور از حدود 20 درصد به 15 درصد رسیده است. این کاهش بیانگر یک تحول ساختاری در بازار کار ایران است و نشان می‌دهد که نیروی کار به تدریج از بخش‌های سنتی مانند کشاورزی فاصله گرفته و به سوی سایر دیگر بخش‌های اقتصادی، به‌ویژه خدمات و صنعت، حرکت کرده است.

روند سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی ایران

از ابتدای دهه 90 تا پایان سال 1402، در بخش‌های مختلف اقتصادی ایران به طور میانگین هر ساله 3151 هزار میلیارد ریال سرمایه گذاری انجام شده است که بخش خدمات طی این سال ها با میانگین 2310 میلیارد ریال سرمایه گذاری در هر سال بیشترین سهم تشکیل سرمایه را دارا بوده است. این در حالی است که سهم سرمایه گذاری در بخش کشاورزی حدود 149 هزار میلیارد ریال بوده است.

نمودار زیر میزان سرمایه گذاری به تفکیک بخشهای مختلف اقتصادی ایران را از سال 1390 تا 1402 نشان می دهد. به طور میانگین در طول سال های مذکور سهم هر یک از بخش های اقتصادی ایران از سرمایه گذاری کل به شرح زیر است:

خدمات 73 درصد، صنایع و معادن 20 درصد، کشاورزی 5 درصد و بخش نفت و گاز 2 درصد

همانطور که مشخص است سهم کشاورزی از کل سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در کشور تنها 5 درصد بوده است. این در حالی است که کشاورزی به‌عنوان منبع اصلی تأمین امنیت غذایی، اهمیت استراتژیکی در برنامه‌های توسعه‌ای کشور دارد. با وجود این اهمیت، سرمایه‌گذاری در این بخش در مقایسه با سرمایه گذاری در بخش خدمات و صنایع و معادن عدد بسیار پایینی را نشان می‌دهد.

1.منبع: بانک مرکزی ایران

با بررسی و تحلیل آمار و ارقام بانک مرکزی ایران، می توان جایگاه سرمایه گذاری در ارزش افزوده بخش های مختلف را محاسبه نمود. با تقسیم ارزش افزوده هر بخش به سرمایه گذاری آن، عدد حاصله نشان می‌دهد که به ازای هر واحد سرمایه‌گذاری چه مقدار ارزش افزوده ایجاد می‌شود. در سال 1402 نسبت ارزش افزوده بخش کشاورزی به سرمایه گذاری این بخش عدد 9.2 هزار میلیارد ریال را نشان می دهد. به عبارتی به ازای هر هزار میلیارد ریال سرمایه گذاری در بخش کشاورزی به میزان 9.2 هزار میلیارد ریال به ارزش افزوده این بخش اضافه می گردد. این در حالی است که در بخش خدمات سال 1402 این عدد به میزان 4.3 هزار میلیارد ریال بوده است. در مقایسه این دو بخش در سال 1402، بازدهی بیش از دو برابری سرمایه گذاری در بخش کشاورزی نشان داده می شود.

این در حالی است که آمار مربوط به تسهیلات پرداختی به هر بخش اقتصاد، نمایانگر سهم پایین بخش کشاورزی از تامین مالی حوزه بانکی کشور است.

چالش‌های سرمایه‌گذاری در کشاورزی

بخش کشاورزی ایران با مشکلات ساختاری، مالی و سیاستگذاری متعددی مواجه است که مانع جذب سرمایه‌گذاری می‌شود. یکی از این مشکلات، کوچک‌مقیاس بودن واحدهای کشاورزی است. بر اساس آمار سرشماری عمومی کشاورزی سال 1393، حدود 75 درصد از زمین‌های کشاورزی ایران کمتر از 5 هکتار وسعت دارند که نشان‌دهنده کوچک‌مقیاس بودن فعالیت‌ها و پایین بودن توان جذب سرمایه‌گذاری کلان است. این ساختار معیشتی و غیرتجاری مانع توسعه سرمایه‌گذاری در کشاورزی شده است.

از طرفی پایین بودن سطح سواد و دانش فنی کشاورزان (طبق آمار سرشماری کشاورزی 1403، تعداد بهره برداران دارای فوق دیپلم و بالاتر کشاورزی و غیرکشاورزی تنها 10 درصد از مجموع بهره برداران است) مانع استفاده از فناوری‌های نوین و روش های جدید سرمایه گذاری در این بخش است.

یکی دیگر از موانع سرمایه‌گذاری در کشاورزی، فقدان سیاست‌های منسجم و بلندمدت در این حوزه است. نبود برنامه‌های پایدار برای توسعه زیرساخت‌ها و حمایت از کشاورزان، موجب کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران شده است.

دسترسی به منابع مالی یکی از چالش‌های اساسی سرمایه‌گذاران در بخش کشاورزی است. نرخ بهره بالا، نبود تسهیلات مناسب و تأمین مالی ناکافی از طریق بانک‌ها از جمله مشکلات اصلی حوزه دسترسی به منابع مالی محسوب می‌شود.

در این میان، چالش‌های مرتبط با منابع، به‌ویژه آب و انرژی، از مهم‌ترین عوامل محدودکننده سرمایه گذاری در بخش کشاورزی محسوب می‌شوند. کاهش منابع آبی و انرژی و عدم دسترسی پایدار به آنها، نگرانی‌های جدی برای سرمایه‌گذاران ایجاد کرده است. این موضوع باعث کاهش رغبت برای سرمایه‌گذاری در این حوزه شده و امنیت سرمایه‌گذاری را تهدید می‌کند.

البته باید به این نکته توجه داشت کشاورزی به شیوه سنتی که با هدررفت منابع  و بهره وری پایین همراه باشد، نه تنها کمکی به توسعه اقتصادی این بخش نمی کند، بلکه باعث اتلاف انرژی و سرمایه نیزمی‌شود. بنابراین، سرمایه‌گذاری در کشاورزی باید دقیق، هدفمند و مبتنی بر بهره‌وری باشد تا بتواند بر پایه دانش نوین و فناوری های پیشرفته، بیشترین ارزش افزوده را با کمترین منابع مصرفی ایجاد کند. مهم‌ترین گام در این مسیر، شناسایی فرصت‌های سرمایه‌گذاری با ویژگی‌های بهره‌وری بالا، استفاده از فناوری‌های نوین و مدیریت بهینه منابع در کنار ارتقاء دانش کشاورزان است. این امر می‌تواند بخش کشاورزی را به موتور محرک اقتصاد کشور تبدیل کند و آینده‌ای روشن‌تر برای این حوزه رقم بزند.