خاورمیانه جدید؛ عبارتی است که در ماه‌های اخیر بارها توسط کارشناسان و مقامات سیاسی تکرار شده است. رشد میزان سرمایه‌گذاری خارجی، کلید خوردن پروژه‌های بزرگ و مهاجرت گسترده نیروی کار متخصص به کشورهای خاورمیانه گواه تغییرات قابل‌توجه در این منطقه است. به نظر می‌رسد کشورهای حوزه خلیج فارس دیگر تمایل ندارند به عنوان دولت‌های نفتی و مصرف‌گرا شناخته شوند، بنابراین تلاش دارند تا با تغییر برند خود تمرکز را بر توسعه بخش خدمات معطوف کنند. توسعه صنعت گردشگری و جذب نخبگان در حوزه فناوری اطلاعات از جمله محورهایی است که این کشورها قصد دارند با کمک آن، رفاه شهروندان خود را در آینده تضمین کنند.
در این بین سوال مهم آن است که این تغییرات چه اثری بر اقتصاد ایران دارد؟ پاسخ آن است که به‌رغم اینکه این تغییرات ممکن است چالش‌هایی را ایجاد کند، اما استفاده درست از اثرات خارجی مثبت توسعه کشورهای پیرامون، می‌تواند مسیر حرکت ایران به سمت هدف توسعه پایدار را تسریع کند. یکی از اثرات مثبت توسعه کشورهای منطقه این است که می‌تواند ایران را برای صادرات برخی از کالاها و خدمات صاحب مزیت کند. استفاده از فرصت حضور گردشگران و سرمایه‌گذاران خارجی در منطقه و امکان فعالیت کارآفرینان و نیروی کار متخصص ایرانی در حوزه خدمات مهندسی از جمله اثرات مثبت تغییر در منطقه خاورمیانه است.
نشانه‌های تغییر بزرگ
به گزارش دنیای اقتصاد، قطار توسعه خاورمیانه در حال سرعت گرفتن است. آمارها نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر کشورهای این منطقه تلاش کرده‌اند تا برند جدیدی از کشورشان را معرفی کنند. برگزاری جام جهانی در قطر، ایجاد شهر فناوری در امارات متحده عربی و تلاش عربستان برای جذب ستاره‌های مشهور فوتبال بیانگر آن است که این کشورها دیگر تمایلی ندارند تا به عنوان دولت‌های مصرف‌کننده نفتی شناخته شوند.
این تغییرات با پاسخی مثبت از سوی دیگر کشورها رو‌به‌رو شده است. بر اساس آخرین آمارها درحالیکه در سال 2022 میزان سرمایه‌گذاری‌های مستقیم در جهان 12درصد کاهش یافته، امارات متحده عربی موفق به جذب 73/ 22میلیارد دلار سرمایه خارجی شده است. همچنین بر اساس محاسبات انجام‌شده، در این سال کشورهای حوزه خلیج فارس شاهد رشد 10درصدی در جذب سرمایه خارجی بودند. در سال 2022، ترکیه 88/ 12میلیارد دلار، مصر 4/ 11میلیارد دلار و عربستان سعودی 87/ 7میلیارد دلار سرمایه خارجی جذب کرده‌اند. در این سال دیگر کشورها 72/ 3میلیارد دلار در عمان و 95/ 1میلیارد دلار در بحرین سرمایه‌گذاری کرده‌اند. رقم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران نیز در این سال معادل رقم 5/ 1میلیارد دلار بوده است. رشد سرمایه‌گذاری خارجی در منطقه خاورمیانه به‌رغم افت میانگین سرمایه‌گذاری مستقیم در جهان، نشان می‌دهد سرمایه‌گذاران معتقدند که ریسک‌های بیرونی مانند جنگ در این منطقه کاهش پیدا کرده و عایدی سرمایه در خاورمیانه بیش از دیگر نقاط جهان است.
یک نشانه مثبت در این راستا برای فعالان اقتصادی، میزان سرمایه‌گذاری خارجی آمریکا و چین، به عنوان بزرگ‌ترین اقتصادهای جهان، در این منطقه است. بر اساس آمارهای نهاد آماری Statista، ایالات متحده در سال 2000 میلادی تنها 6/ 10میلیارد دلار در منطقه خاورمیانه سرمایه‌گذاری مستقیم کرده بود. در دو دهه بعدی میزان سرمایه‌گذاری آمریکا در این منطقه همواره رشد داشته، به صورتی که این رقم در سال 2019 به رکورد 39/ 81میلیارد دلار رسیده است. همچنین آخرین آمارها نشان می‌دهد که در سال 2021 میلادی رقم سرمایه‌گذاری آمریکا در خاورمیانه معادل 15/ 80میلیارد دلار بوده است. نکته حائز اهمیت آن است که از سال 2017 میلادی رقم سرمایه‌گذاری آمریکا در این منطقه هرگز از 70میلیارد دلار کمتر نبوده که نشان‌دهنده آن است که آمریکایی‌ها قصد دارند روابط اقتصادی خود را با کشورهای این منطقه توسعه دهند.
وضعیت در مورد چین نیز مشابه است. بر اساس آمارهای Statista، میزان سرمایه‌گذاری چین در منطقه منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) از 290میلیون دلار در سال 2005 به 8/ 6میلیارد دلار در سال 2022 میلادی رسیده است.آمارهای سرمایه‌گذاری خارجی تنها نشانه تصویر روشن آینده منطقه خاورمیانه نیست. شاخص دیگری که با توجه به آن می‌توان آینده طلایی خاورمیانه را پیش‌بینی کرد، جذابیت کشورهای حوزه خلیج فارس برای شهروندان دیگر کشورهاست. بر اساس تخمین‌ها، درحالیکه چین و روسیه شاهد مهاجرت میلیونرها از این کشورها به دیگر نقاط جهان هستند، امارات در سال 2022 موفق شده 4000 میلیونر خارجی را به کشور خود جذب کند. این رقم در سال2023 با رشد قابل‌توجه معادل 4500 نفر تخمین زده شده است. همچنین بر اساس آمارهای Statista، عربستان با جذب بیش از 5/ 13میلیون نفر مهاجر سومین کشور و امارات متحده با جذب 7/ 8میلیون نفر ششمین مقصد جذاب شهروندان جهان برای مهاجرت محسوب می‌شوند.
آمار قابل‌توجه دیگر در مورد اقتصاد خاورمیانه، ابرپروژه‌هایی است که در این منطقه در مرحله اجرا هستند. در بین 10 ابرپروژه در حال اجرا در جهان 5 پروژه در منطقه خاورمیانه کلید خورده‌اند. دومین پروژه بزرگ در حال اجرا در جهان، شهر نئوم است که با بودجه 500میلیون دلاری در عربستان در مراحل اولیه قرار دارد. شهر اقتصادی ملک عبدالله دومین پروژه بزرگ عربستان است که برای آن 100میلیون دلار بودجه در نظر گرفته شده است. ساخت شهر ابریشم و دبی لند به ترتیب با بودجه 132 و 64میلیون دلاری در کشور امارات دیگر طرح‌های بلندپروازانه در حال اجرا هستند. همچنین پروژه خط راه‌آهن کشورهای حوزه خلیج فارس با بودجه 250میلیون دلار، پیشرفت فیزیکی قابل توجهی داشته است. تمامی این داده‌ها می‌تواند تصویر روشنی از آینده خاورمیانه به نمایش بگذارد.
خاورمیانه جدید
بدیهی است تغییرات در خاورمیانه اثرات قابل‌توجهی بر اقتصاد ایران خواهد داشت. این تحول می‌تواند ایران را با تهدیدها و فرصت‌هایی مواجه کند. رشد تولید ناخالص داخلی و سرمایه‌گذاری دیگر کشورها در منطقه ممکن است جایگاه ایران به عنوان یک قدرت منطقه‌ای را با چالش مواجه کند، اما این فقط در صورتی است که ایران نتواند از فرصت‌های ایجادشده ناشی از این تغییر استفاده لازم را بکند.
رشد و توسعه کشورهای خاورمیانه حاوی اثرات خارجی مثبت برای ایران است. این اثرات خارجی را می‌توان در چند محور تحلیل کرد. زمانی که کشورها پایه توسعه را بر جذب سرمایه خارجی و رشد بخش خدمات به‌ویژه صنعت توریسم استوار می‌کنند، صلح را بر جنگ و ثبات را بر تنش ترجیح می‌دهند. به همین دلیل کشورهای منطقه خاورمیانه تمایل دارند برای دستیابی به این هدف، با همسایه‌ها منافع مشترک تعریف کنند تا از هرگونه تنش که موجب کاهش نرخ سرمایه‌گذاری خارجی می‌شود اجتناب کنند. نکته دیگر آن است که افزایش مستمر در درآمد سرانه این کشورها و رشد مهاجرت از دیگر کشورها به منطقه خاورمیانه در آینده نزدیک باعث خواهد شد که نرخ مصرف در این منطقه افزایش یابد.
بازار بزرگ‌تر به معنای تجارت بیشتر است و مبادلات تجاری بیشتر کشورهای همسایه، یک فرصت طلایی دیگر برای ایران است. علاوه بر همه اینها باید این نکته را در نظر داشت که کشورهای منطقه خاورمیانه در آینده نزدیک با مشکل کمبود در بازار نیروی کار مواجه خواهند شد زیرا سرعت سرمایه‌گذاری در این کشورها طبیعتا از زمان لازم برای تربیت نیروی متخصص بیشتر است. بنابراین در میان‌مدت این کشورها نیازمند جذب نیروی کار خصوصا در حوزه خدمات فنی و مهندسی هستند.
استفاده از فرصت‌ها
بهره‌برداری مناسب از تغییرات اقتصادی در خاورمیانه نیازمند آن است که سیاستگذاران در کشور به جای تمرکز بر تهدیدهای احتمالی، بر فرصت‌های همکاری تمرکز کنند.
یکی از این فرصت‌ها مساله توریسم است. بسیاری از گردشگران حرفه‌ای تمایل دارند برای کاهش در هزینه‌ها از چند کشور یک منطقه در یک سفر بازدید کنند. توسعه توریسم در منطقه خاورمیانه می‌تواند باعث شود حجم گردشگرانی که تمایل دارند از ایران نیز بازدید کنند افزایش یابد. برای این منظور لازم است تدابیر لازم برای ایجاد حس امنیت برای گردشگران و زیرساخت‌های مناسب برای تجربه مثبت گردشگری فراهم شود. حضور بیشتر گردشگران در ایران علاوه بر اینکه درآمد ارزی کشور را افزایش داده و بنگاه‌های کوچک را رونق می‌دهد، مزایای دیگری نیز دارد. حضور گردشگران خارجی و بازدید بدون مشکل آنها از ایران این حس را در بازرگانان و صاحبان صنایع خارجی ایجاد می‌کند که ایران کشوری امن برای سرمایه‌گذاری است و انگیزه آنها را برای توسعه روابط با بخش خصوصی ایرانی افزایش می‌دهد. دقیقا به همین دلیل است که سیاستگذاران در کشورهایی مانند عربستان، قطر، امارات و عمان تا این حد بر جذب گردشگران خارجی تاکید دارند.
فرصت دیگر صادرات مواد غذایی و کشاورزی است. کشورهای عربی منطقه به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی در تولید مواد غذایی و محصولات کشاورزی دارای مزیت نیستند. این در حالی است که ایران در صنعت مواد غذایی دارای تجربه بالایی است و به دلیل فسادپذیری این کالاها، نزدیکی به این کشورها یک مزیت عمده برای ایران است. البته آمادگی برای توسعه صنایع غذایی کشور دو پیش‌نیاز عمده دارد. در مرحله اول، تولیدکنندگان باید اطمینان داشته باشند که امکان صادرات پایدار وجود دارد و دولت با ابزارهای مختلف، مانند ممنوعیت‌های صادراتی و سرکوب قیمت ارز، مزیت صادراتی تولیدکنندگان را از بین نمی‌برد.
همچنین دولت باید اقتصاد را در اولویت قرار داده و با توسعه روابط با کشورهای منطقه، بازاری پایدار برای تولیدکنندگان ایرانی فراهم کند. در این حالت تولیدکنندگان در فضایی با ریسک پایین به توسعه خطوط تولید، سرمایه‌گذاری در صنایع بسته‌بندی و جذب نیروی متخصص در بخش تحقیق و توسعه خواهند پرداخت تا بتوانند کالای باکیفیت صادراتی تولید کنند. البته صنایع غذایی تنها یک نمونه از کالاهایی است که ایران برای صادرات به کشورهای منطقه در آن مزیت دارد؛ محصولات پلاستیکی، قطعات الکترونیکی، فرش و صنایع دستی از جمله دیگر کالاهایی‌اند که تولیدکنندگان ایرانی می‌توانند به کشورهای منطقه صادر کنند.
فعالیت نیروی متخصص ایرانی در کشورهای همسایه فرصت دیگری برای اقتصاد کشور است. کشورهای منطقه تلاش دارند با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های خود، مسیر توسعه را با سرعت بیشتری طی کنند. برای این منظور دسترسی به نیروی متخصص اهمیت بالایی دارد. دانشکده‌های فنی و مهندسی ایران با تربیت متخصصان توانمند، ایران را در این حوزه صاحب مزیت کرده‌اند. کشورهای منطقه می‌توانند از خدمات فنی و مهندسی شرکت‌های ایرانی که در مقایسه با شرکت‌های غربی از نظر قیمتی به‌صرفه‌تر هستند استفاده کنند. یکی از بخش‌هایی که ایران در آن موفقیت زیادی کسب کرده، صنعت فناوری اطلاعات است. درحالحاضر شرکت‌هایی در این حوزه در کشور فعال هستند که با داشتن بیش از 40میلیون کاربر، ارزش برند نزدیک به یک‌میلیارد دلار دارند.
از جمله این شرکت‌ها می‌توان به یکی از بزرگ‌ترین فروشگاه‌های آنلاین و یکی از بزرگ‌ترین تاکسی‌های اینترنتی منطقه اشاره کرد. با توجه به جنس فعالیت این شرکت‌ها و امکان دورکاری، شرکت‌های ایرانی می‌توانند اقدام به تاسیس دفاتر در کشورهای منطقه کرده و با استفاده از نیروی کار ایرانی، درآمد ارزی قابل‌توجهی کسب کنند. با توجه به تمرکز کشورهای منطقه بر تکنولوژی‌های نسل چهارم، فعالیت نیرو‌های ایرانی در منطقه باعث خواهد شد روند انتقال تکنولوژی به ایران تسریع شود. البته درحالحاضر مشکلاتی برای فعالیت اقتصادی ایرانی‌ها وجود دارد که لازم است نهادهای حاکمیتی با مذاکره با دولت‌های همسایه، امکان فعالیت در این کشورها را برای شرکت‌های حوزه فنی و مهندسی ایرانی آماده کنند.
در نهایت می‌توان گفت بهترین رویکرد در قبال تغییرات، مواجه شدن با واقعیت و استفاده هر چه بیشتر از فرصت‌هاست. ایران باید تلاش کند تا قبل از ورود رقبای خارجی، با آماده کردن بسترها، ظرفیت لازم را برای فعالان اقتصادی ایرانی فراهم کند تا بهترین بهره‌برداری را در بخش‌هایی که ایران در آنها برای صادرات به کشورهای منطقه مزیت دارد فراهم کند. بزرگ‌ترین آفت در این مسیر تمرکز بر وجوه منفی این تغییرات و اولویت ندادن به اقتصاد است که ممکن است در درازمدت باعث شود مبادلات تجاری ایران با همسایه‌هایی را که با آنها رابطه سیاسی مثبتی دارد با اختلال مواجه کند.
