هرچند گزارش اول انجمن تجارت الکترونیک را وزارت ارتباطات به صورت رسمی قبول نداشت و آن را سرشار از مشکلات فنی می‌دانست، اما با این حال گزارش دوم با انتشار آمار‌ها و اطلاعات مستند نشان می‌دهد با اینکه بهبود‌هایی در برخی پروتکل‌ها و شرایط اینترنت طی حداقل شش ماه گذشته رخ داده، اما همچنان وضعیت اینترنت ایران بی‌شباهت به کشورهای فقیر و توسعه نیافته ندارد، با این تفاوت اصلی که این شرایط اینترنت برای ایران خودخواسته است.
در واقع به این معنی که بخش قابل توجهی از مشکلات اینترنت کشور، طبق بررسی‌های انجمن تجارت الکترونیک تهران از فیلترینگ و محدودیتهای آن تا سرعت و اختلالات گسترده، نه به دلیل مشکل در توسعه زیرساخت‌ها که به سیاست‌گذاری‌ها، اقدامات مدیریتی و اعمال قوانین به وجود آمده است. به باور گرداورندگان این گزارش در نهایت این شرایط و گلاویز شدن شهروندان و کسب‌وکارهای ایرانی با یکی از ناامن‌ترین و بی‌کیفیت‌ترین اینترنت‌های دنیا، مرگ تدریجی رویای توسعه اقتصاد دیجیتال و یونیکورن‌های دانش‌بنیان را رقم می‌زند.
گزارش اول باعث چه تغییراتی در اینترنت شد
گزارش‌دهی از وضعیت اینترنت ایران زمانی توسط انجمن تجارت الکترونیک تهران کلید خورد که به دنبال گلایه‌های شهروندان از وضعیت اینترنت، در تابستان ۱۴۰۲ ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری در یکی از جلسه‌های شورای عالی فضای مجازی، مرکز ملی فضای مجازی و وزارت ارتباطات را مسئول تشکیل کارگرهی کرد تا وضعیت کندی اینترنت در کشور را بررسی کنند، هرچند که تاکنون گزارشی از این کارگروه در مورد وضعیت اینترنت کشور منتشر نشده یا نتیجه‌های بررسی این کارگروه به صورت عمومی اعلام نشده است.
با این حال در این فاصله زمانی انجمن تجارت الکترونیک دو گزارش از بررسی وضعیت کیفیت اینترنت ایران را منتشر کرده است. در گزارش اول انجمن با انتشار داده‌های مختلف نشان داد که کیفیت اینترنت ایران در وضعیت «بحرانی» قرار دارد. طبق این گزارش اینترنت در ایران پراختلال، محدود و کند گزارش شده بود. به بیان دقیق‌تر در بین ۱۰۰ کشور جهان با بیشترین تولید ناخالص ملی، ایران پس از میانمار دومین اینترنت پر اختلال، پس از چین دومین اینترنت محدود جهان و جزو ۵ اینترنت کند جهان اعلام شد.
اما این گزارش به مذاق مدیران وزارت ارتباطات خوش نیامد و آن را فاقد اطلاعات «فنی درست» توصیف کردند. حتی چند هفته بعد از انتشار گزارش مدیران ارشد وزارت ارتباطات به همراه اعضای انجمن تجارت الکترونیک گرد هم جمع شدند و به بررسی گزارش پرداختند. در این جلسه مدیر عامل زیرساخت، نسبت به این گزارش ابزار گله‌مندی و ناراحتی کرد و بخش‌های قابل توجه‌ای از این گزارش را خلاف واقعیت وضعیت شبکه ارتباطی کشور ایران دانست. در نهایت در این جلسه تصمیم بر این شد که این دو بخش با همکاری هم مشکلات این گزارش را رفع کنند، هرچند که شنیده‌های «فن‌زی» نشان می‌دهد که وزارت ارتباطات برای بهتر شدن اطلاعات این گزارش آنطور که خودشان وعده داده بودند، همکاری لازم را انجام نداده است.
با این حال در گزارش دوم انجمن تجارت الکترونیک در مورد کیفیت اینترنت آمده است که پس از ارائه گزارش اول از کیفیت اینترنت ایران و رایزنی‌های بخش خصوصی کشور با نهادهای تاثیر‌گذار، قدمهای کوچک، اما امید بخشی برای بهبود کیفیت اینترنت برداشته شده است، تا جایی که نمودارهای مرتبط با سرعت اینترنت (Latency و Banwidth) و دامنه‌های دارای اختلال، روند بهبود نسبی را نشان می‌دهد. گزارش انجمن تجارت الکترونیک نشان می‌دهد که به دنبال انتشار گزارش اول پروتکل‌هایی مانند HTTP/3.0 باز شده و کاهش اختلالهای وبسایتهای مهم از جمله Bing و رفع اختلال آپلود به کلادفلر و … دیده شده است.
با این همه انجمن در گزارش خود تاکید کرده که اینترنت این روزهای ایران (با مقایسه با داده‌های موجود سه سال اخیر) تغییر محسوسی نداشته و می‌توان گفت ادامه این روند یعنی اینترنت ایران همچنان در وضعیت خطرناکی قرار دارد؛ خطرناک به این معنی که همچنان استفاده از اینترنت برای ایرانی‌ها، بدون فیلترشکن ممکن نیست و منطق استفاده از فیلترشکن، علاوه بر تحمیل هزینه‌های ماهانه چند هزار میلیاردی از سبد معیشتی کل خانواده‌های ایرانی، موجب افزایش آسیب‌پذیر روی تجهیزات دیجیتال کاربرها، نفود و نشت اطلاعات کسب‌وکارها و افزایش آزارهای دیجیتال شده است.
همچنان قهرمان در کیفیت بد اینترنت
در این گزارش در سه شاخص اختلال، محدودیت و سرعت ۵۰ کشور مختلف جهان مورد بررسی و مقایسه قرار گرفتهاند. با توجه به رتبه ایران در شاخص اختلال ( ۵۰/۴۳)، محدودیت (۵۰/۴۹) و شاخص‌های سرعت (۵۰/۵۰)، ایران در مجموع با کسب ۱۴۲ امتیاز منفی ( از مجموع ۱۵۰ امتیاز ممکن) در صدر کشورهای با بدترین کیفیت اینترنت و بار دیگر از عنوان قهرمانی خود در اینترنت بی‌کیفیت دفاع می‌کند. قزاقستان با ۱۳۳ امتیاز منفی و چین با ۱۳۱ امتیاز منفی در رتبه‌هایی پس از ایران در این فهرست قرار گرفتهاند.
این گزارش تایید می‌کند که اگر چه نسبت به گزارش پیشین انجمن، ایران در مجموع امتیاز منفی کمتری دریافت کرده است، اما همچنان وضعیت کیفیت اینترنت در ایران در جایگاه «خطرناک» قرار دارد.
انجمن تجارت الکترونیک تاکید کرده که این گزارش براساس داده‌های مراجع بین‌المللی و تحلیل کارشناسان خبره زیرساخت اینترنت کشور تهیه شده است. در نهایت هم از منتقدان گزارش، به خصوص نهادهای دولتی و حاکمیتی که باید نسبت به این وضعیت پاسخگو باشند، دعوت کرده تا با ارائه شواهد علمی و داده‌های کمی، ادعاهای جایگزین خود را مطرح کنند.
۴۳ از ۵۰ در اختلال
در ادامه این گزارش وضعیت اختلال، محدودیت و شاخص‌های سرعت هر کدام به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است. طبق این گزارش در مورد اختلال جایگاه ایران در ماه‌هایی وضعیتی نوسانی، اما روبه بهبود داشته است و در نهایت در آذر ۱۴۰۲ با ثبت اختلال ۵ درصدی در جایگاه ۴۳ از ۵۰ کشور مورد بررسی قرار گرفت؛ به جز بهبود جایگاه ایران در این رتبهبندی در مقایسه با گزارش اول، اختلالهای گسترده در اینترنت «اسرائیل» که به احتمال زیاد می‌تواند با جنگ در سرزمین فلسطین مرتبط باشد، قابل توجه است.
ین گزارش اختلالهای اینترنت را به دو دسته متفاوت اختلالهای مقطعی و اختلالهای مستمر تقسیم‌‌بندی کرده است. اختلال‌هایی که به دلایل طبیعی یا فنی و به صورت موردی رخ می‌دهد در گروه اختلالهای مقطعی قرار می‌گیرد. علت این اختلال‌ها از قطع لینک‌های ارتباطی در شبکه اینترنت بر اثر حوادث طبیعی تا مواردی چون حملات سایبری، قطع برق، خطای پیکربندی و موارد مشابه است.
انجمن تجارت الکترونیک گفته است که واکنش و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات در زمان بروز این اختلال‌ها در ماه‌های گذشته، گامی مثبت و روبه جلو است، اما انتظار می‌رود تا زمان رفع انحصار شرکت ارتباطات زیرساخت، گزارش شفاف و اطلاع‌رسانی از اقدامات آتی برای جلوگیری از تکرار مشکل نیز به صورت فنی و دقیق منتشر و علت اصلی اختلال‌ها تحلیل شود.
اختلالهای دوم که اختلالهای مستمر است، براساس این گزارش تقریبا دائمی است، مخصوصا در ساعت اوج مصرف یعنی ۲۰ تا ۲۳. گرچه مبنای رتبهبندی این گزارش براساس ۵۰ کشور (با بیشترین وبسایتهای مورد بررسی) قرار داده شده است، اما برای اطمینان از نتایج، شاخص اختلال یک بار میان ۱۰۰ و بار دیگر میان ۳۰۰ کشور مورد بررسی قرار داده شده که نتایج اختلافی معنادار درباره رتبه ایران نداشته است.
در مورد سنجش وضعیت اختلال مستمر اینترنت ایران به شکل تجمیعی در این گزارش از تاریخ فروردین تا آبان ۱۴۰۲، صد دامنه اینترنتی (انتخاب شده براساس Similar Web ) از صد کشور را از پایگاه داده ooni.org مورد بررسی قرار داده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که اختلال‌ها (اختلال ۱۰ تا ۵۰ درصدی) در اینترنت ایران که در اردیبهشت ۱۸ درصد دامنه‌ها را شامل می‌شد، با روند روبه بهبودی در آبان و آذر ۱۴۰۲ به ۵ درصد کاهش پیدا کرده است؛ روندی که باعث می‌شود به باور گردآورندگان گزارش، به تاثیرگذاری اقدامات و نقد‌های کارشناسی و همچنین تلاش وزارت ارتباطات برای بهبود وضعیت کیفیت اینترنت امیدوار بود.
جدول زیر کشورهای در انتهای جدول در میان ۵۰ کشور مورد بررسی در بازه زمانی فروردین تا آذر ۱۴۰۲ را نشان می‌دهد. طبق اطلاعات این جدول ایران با میانگین حدود ۴۸ درصد از وبسایتهای دارای اختلال، پس از چین با میانگین حدودی ۴۷ درصد به عنوان اولین کشور با بیشترین اختلال اینترنت در ۹ ماه اخیر است. خط تیره در این جدول به معنی قرار نگرفتن کشورهای منتخب در میان پایین‌ترین کشورهای این رتبهبندی است؛ به این معنا که حتی همین کشورهای انتهای جدول نیز در تمامی ماه‌ها جز کشورهای با اختلال بسیار زیاد نبودند، حال آن که ایران در این ماه‌ها صدرنشین این جدول است.
خاموشی مطلق اینترنت دنیا فقط برای ایران
در ادامه گزارش به بررسی محدودیتهای اینترنت در ایران پرداخته شده است. طبق داده‌های گزارش دوم انجمن تجارت الکترونیک در مورد وضعیت کیفیت اینترنت ایران، محدودیت اینترنت ایران به چهار سطح «قطع کامل/ کنترل شده اینترنت»، «فیلترینگ»، «تحریم» و «مقررات داخلی» طبقه‌بندی می‌شود.
داده‌های این بخش گزارش نشان می‌دهد که بیشترین خاموشی مطلق اینترنت دنیا برای ایرانی‌هاست. در واقع با توجه به داده‌های شرکت «سرف شارک» ایران، هند و پاکستان در جایگاه سه کشور اول از حیث بیشترین قطعی و اختلال سراسری خودخواسته (سیاسی) اینترنت در نیمه اول سال ۲۰۲۳ قرار گرفتهاند. براساس بررسی‌های وبسایت سرف شارک، اغلب این قطع شدن‌های اینترنت ایران در روزهای جمعه و در رابطه با حوادث سیاسی-اجتماعی زاهدان رخ داده است. ایران با قطع ۱۴ بار، هند ۹ بار و پاکستان ۳ بار به ترتیب پراختلال‌ترین اینترنت‌های جهان در نیمه اول سال ۲۰۲۳ را داشته‌اند.
در قدم بعدی در بخش محدودیت اینترنت ایران، کشورهایی با بیشترین محدودیت در بازه زمانی فروردین تا آذر ۱۴۰۲ مشخص شده‌اند. در میان ۵۰ کشور مورد بررسی در این بازه زمانی (که در جدول زیر قابل مشاهده است)، ایران با میانگین حدود ۴۹.۵ درصد از وبسایت فیلتر شده، پس از چین با میانگین حدودی ۴۹.۴ درصد به عنوان اولین کشور با بیشترین محدودیت اینترنت در ۹ ماه اخیر است. خط تیره در این جدول هم به معنی قرار نگرفتن کشورهای منتخب در میان بدترین کشورها از این رتبهبندی است؛ به این معنی که حتی همین کشورهای انتهای جدول نیز در تمامی ماه‌ها جز کشورهایی با بیشترین محدودیت نبودند، اما ایران جزو صدرنشین‌های این شاخص بوده است.
اینترنتی با بیشترین فیلترینگ
در بخش محدودیت اینترنت به فیلترینگ اینترنت در ایران نیز به شکل ویژه پرداخته شده است. براین اساس طبق داه‌های OONI در نمونه‌گیری با ۱۰۰ وبسایت مختلف، ایران با ۴۹ وبسایت فیلتر شده پس از چین با ۶۴ دامنه فیلتر شده دومین اینترنت محدود جهان را دارد. در این گزارش تاکید شده که گرچه وبسایتهای پورنوگرافی در کشورهای دیگری مانند کره جنوبی، ترکیه و مالزی به صورت عمومی فیلتر است، اما فیلترینگ همه جانبه و گسترده در ایران، فراتراز محدودیتهای قابل توجیه برای افکاری عمومی و نیاز‌های شهروندان و کسب‌وکارها است. نکته مهم دیگر در رابطه با سیاست‌های فیلترینگ در ایران، مفهوم خسارت جانبی (Collateral damage) به وب‌سایت‌هایی با محتوای غیرمجرمانه است؛ به این معنی که سیاستگذار یا سیستم‌های فنی فیلترینگ ایران، خواسته یا ناخواسته (از روی فقدان دانش فنی) منجر به فیلتر وب‌سایت‌هایی با محتوای آموزنده یا بی‌ارتباط با سیاست‌های فیلترینگ می‌شود.
وبسایت (Freedom on the Net) در سال ۲۰۲۳ میلادی، ۷۰ کشور را از حیث دسترسی آزادانه به اینترنت (با شاخص‌هایی مانند نقض حقوق کاربر، موانع دسترسی و محدودیت در محتوا) بررسی کرد. ایران پس از میانمار و چین در بدترین وضعیت از دسترسی آزادانه به اینترنت در میان ۷۰ کشور است. همچنین در زیرشاخص‌های همین بررسی، ایران در مولفه رعایت حقوق شهروندان، بدترین کشور (با رتبه یک) و در شاخص محدودیت (سانسور) محتوا در اینترنت رتبه چهارم را در میان کشورهای بررسی شده دارد.
از سوی دیگر طبق داده‌های این گزارش ایران، چین و ترکمنستان صدرنشین محدودیت شبکه‌های اجتماعی هستند. شبکه‌های اجتماعی توییتر، اینستاگرام، تلگرام، واتس‌اپ، فیس‌بوک و یوتیوب در ایران فیلتر است و از این نظر ایران همراه چین و ترکمنستان در صدر کشورهای با محدودیت حداکثری شبکه‌های اجتماعی است. این گزارش به داده‌های سرف‌شارک نیز اشاره کرده که نشان می‌دهد در نیمه اول سال جاری میلادی، ۲۹ کشور جهان درگیر انواع سانسورهای اینترنتی بوده‌اند که ایران در این شاخص‌ها هم جزو کشورهایی با بدترین وضعیت بوده است. وقتی این داده‌ها در کنار یک‌دیگر قرار می‌گیرند در مجموع مشخص می‌شود که وضعیت دسترسی شهروندان و کسب‌وکارهای ایرانی به امکانات و پلتفرم‌های اطلاع‌رسانی جمعی در ایران به مراتب محدودتر از کشورهای دیگر دنیا است.
انجمن تجارت الکترونیک تهران در گزارش خود تاکید کرده که در حال حاضر سازوکار فیلترینگ هوشمند، یک سازوکار پرخطا، کند و بسیار پرهزینه است. سیستمی که به باور این انجمن نه تنها توانایی شناسایی محتوای مجرمانه را ندارد، که با ایجاد اختلال روی گروه بزرگی از سامانه‌های اینترنت فقط باعث افت کیفیت عمومی اینترنت می‌شود. فیلترینگ بر اساس آی‌پی، فیلترینگ گسترده یک یا چند سرویس‌دهنده بین‌المللی، عدم وجود سازوکار حمایتی از وبسایتهای دارای مجوز داخلی و … از مهم‌ترین این مشکلات است.
فیلترینگ برای خارجی‌ها
بعد از عاملی به نام تحریم‌های بین‌المللی که یکی دیگر از عوامل محدودیت دسترسی به اینترنت است، عامل عجیب‌تری که باعث محدودیت دسترسی به اینترنت می‌شود فیلتر سایت‌های داخلی برای کاربران خارج از کشور است. بسیاری از وب‌ســایت‌های دولتی و بانک‌هــای ایرانـی بـرای کاربران بین‌المللـی در دسترس نیسـتند. در بررسـی انجـام شـده از بین ۱۰۰ وبسایت برتر دولتی ایران، ۵۷ وب‌ســایت از خــارج از کشــور در دسترس نیست؛ وب‌ســایت‌های مهــم کشــور از جملــه مجلس، وزارتخانه‌هــا، ســازمان‌های بــزرگ کشــور، شــاپرک و… بــرای کاربران غیرایرانی در دسترس نیســت.
انجمن تجارت الکترونیک می‌گوید برای رفع این گونه محدودیت‌ها به شرکت‌ها و سازمان‌های داخلی که به طور خود فیلتر‌کننده، دسترسی آی‌پی‌های خارجی را محدود کرده‌اند، نامه‌هایی رسمی ارسال کرده و عواقب این رویکرد محدود‌کننده را به عنوان ابزاری در خدمت ناامنی اینترنت و مخدوش شدن کیفیت اینترنت یادآور شده است.
رشد حداقلی سرعت
در بخش دیگر گزارش انجمن تجارت الکترونیک سرعت اینترنت ایران مورد بررسی قرار گرفته است. پایگاه داده رادار cloudflare برای بررسی وضعیت سرعت اینترنت هر کشور شاخص‌های Latency، Bandwidth و DNS را در نظر می‌گیرد. در این گزارش در هر سه این شاخص‌ها وضعیت ایران نسبت به کشورهای مختلف سنجیده شده و متاسفانه در هیچکدام جایگاه بهتری از رتبه ۵۰ از ۵۰ به دست نیاورده است.
وضعیت سرعت اینترنت ایران در این پایگاه داده در مجموع ماه‌های اردیبهشت تا آذر ۱۴۰۲ روندی روبه‌بهبود، اما رشدی حداقلی داشته است؛ به این شکل که در شاخص پهنای باند از ۴.۰mbps در اردیبهشت به ۴.۸mbps در اواخر آبان، در شاخص تاخیر از ۱۴۶ms در اردیبهشت به ۱۳۶ms در آبان و در شاخص DNS از ۱۵۷ms در اردیبهشت به ۱۱۶ms در آبان بهبود داشته است.
در این گزارش تاکید شده که به رغم تمامی پیگیری‌های انجمن تجارت الکترونیک از وزارت ارتباطات و شرکت ارتباطات زیرساخت، هیچکدام از شاخص‌های مجموع پهنای باند بین‌الملل کشور، تغییرات آن در دولت سیزدهم و سرعت میانگین کاربران ایرانی در دسترسی به اینترنت بین‌الملل را (تا زمان انتشار این گزارش) به صورت عمومی منتشر نکرده‌اند. این شرایط در حالی است که اراپه گزارش‌هایی با شواهد علمی و کمی به افکار عمومی جزو اولین حقوق شهروندان یک کشور و وظیفه بدیهی متولیان امر است.
آیا پاسخگویی هست؟
انجمن تجارت الکترونیک در بخشی از گزارش دوم خود از وضعیت اینترنت، نهادهای پاسخگو به وضعیت اینترنت کشور را مشخص کرده است. در واقع تلاش شده تا در هر بخش مسئولیت ذی‌نفعان مختلف طبق قوانین مصوب کشور، نشان داده شود تا رسانه‌ها و افکار عمومی و از همه مهمتر «مجلس» بتوانند مطالبه‌گری دقیق‌تری از آنها داشته باشند.
در تصویر بالا پراکندگی قدرت و تصمیم‌گری سردرگم کننده است، ولی به زبان ساده می‌توان گفت که رئیس جمهوری کشور با قدرت می‌تواند از نهادها و اشخاص زیر که از اختیارات و کنترل کافی برای بهبود کیفیت اینترنت کشور برخوردار است، بخواهد پاسخگوی وضعیت کیفیت اینترنت کشور به مردم باشند:
ریاست شورای عالی امنیت ملی و تعیین رییس شورای امنیت کشور (وزیر کشور)
ریاست شورای عالی فضای مجازی و تعیین دبیر شورای عالی فضای مجازی
تعیین ۶ عضو از ۱۲ عضو کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه
تعیین وزارت ارتباطات و در نتیجه زیر مجموعه‌های آن شامل شرکت ارتباطات زیرساخت، رگولاتوری و افتا
تعیین و ریاست هیئت دولت و تعیین کارگروه ویژه اقتصاد دیجیتال
راهکارهای پیشنهادی
در پایان این گزارش در خواست‌ها و راهکارهای عملی بهبود کیفیت اینترنت ایران را ارائه داده است. از جمله این راهکارها‌ها می‌توان به بهبود معماری فنی و ایجاد افزونگی در تمام بخش‌های تامین پهنای باند در کشور، به رسمیت شناختن حق دسترسی به اینترنت بین‌الملل به عنوان حقوق غیرقابل سلب شهروندی، اصلاح قوانین فیلترینگ شامل: متوقف کردن فیلترینگ هوشمند، ممنوعیت مسدودیت بر اساس IP یا یک سرویس‌دهنده به صورت سراسری، ممنوعیت فیلترینگ سایت‌های ایرانی دارای مجوز، یکسان‌سازی قوانین میزبانی داخل و خارج از کشور، اصلاح ساختار کمیته مصادیق مجرمانه، بازنگری در لیست سایت‌های فیلتر شده و … اشاره کرد.
