خشکسالی یک پدیده مخرب، خزنده و فراگیر است و در صورت تداوم داشتن، خسارت‌های بسیار زیادی را در بخش‌های مختلف و به‌ویژه به کشاورزی تحمیل می‌کند. خشکسالی شدید سبب کاهش تولید یا عدم برداشت محصول و بی‌کیفیتی و عدم رشد کافی محصولات کشاورزی در مناطق وسیعی از کشور می‌شود؛ به گونه‌ای که درحال‌حاضر شاهد کاهش دبی آب رودخانه‌ها، کاهش محصولات کشاورزان و خسارت به محیط‌زیست و حیات‌وحش هستیم.
در استان خرسان رضوی سالانه یک‌میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار زمین زیر کشت ۸۳ نوع محصول می‌رود که تعداد ۳۶۳ هزار بهره‌بردار را به خود مشغول کرده است.درآمد ناخالص حوزه کشاورزی این استان معادل ۵۰ هزار میلیارد تومان است که البته تغییرات اقلیمی این رقم را دستخوش تغییر قرار داده است.
ضد و نقیض‌های برنامه تولید
با وجود اینکه آب حتی این روزها برای شرب شهروندان نیز با دغدغه و کمبود همراه شده است اما لایحه برنامه هفتم با نگاهی خوشبینانه درصدد خودکفایی محصولات کشاورزی با ضریب ۹۰ درصد است.مدیر مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی خراسان رضوی در این رابطه اظهار می‌کند: در بحث لایحه برنامه هفتم توسعه با آشفتگی عجیبی روبه‌رو هستیم زیرا در مواد لایحه برنامه هفتم، ضریب خودکفایی محصولات کشاورزی ۹۰ درصد (در پایان سال برنامه) اعلام شده است.
شهرام عیدی زاده در این رابطه اذعان می‌کند: این در حالی است که در هیچ جای دنیا مرسوم نیست کشوری ۹۰ درصد ضریب خودکفایی محصولات کشاورزی داشته باشد. وی می‌افزاید: همچنین، در یکی از مواد ذکر شده در برنامه هفتم، رشد بخش کشاورزی ۵. ۵ درصد نوشته شده بدون این که به نحوه این رشد اشاره شود.
حمایت از کشاورز؛ از حرف تا عمل
نماینده نیشابور درمجلس شورای اسلامی نیز از دیگر مسئولانی است که نسبت به برنامه‌ها و سیاست‌های دولت در حمایت از کشاورزان انتقاد داشته و در این رابطه اظهار می‌کند: از کشاورزان چه حمایتی می‌شود که سیستم سنتی آبیاری خود را به سمت قطره‌ای و سیستم کشاورزی مدنظر دولت تغییر دهند.ارکانی با بیان اینکه هیچ راه‌حلی در برنامه و قوانین و بودجه سنواتی در این باره دیده نشده است اذعان می‌کند: علت این که دولت اصرار به حذف ارز ترجیحی داشت این بود که سالانه بین ۱۷ تا ۱۸ میلیارد دلار یارانه می‌دهیم تا ارز ۴۲۰۰ هزار تومانی به چند قلم کالای اساسی داده شود. گندم، دانه‌های روغنی و سویا از جمله این اقلام بود.
وی می‌گوید: با حذف این ارز به میزان ۱۷ میلیارد دلار در هزینه‌های دولت صرفه جویی شد؛ اما این پول کجا رفت؟ در واقع، تاثیر آن باید در خودکفایی دیده می‌شد، حداقل باید در تولید داخلی و بومی دانه‌های روغنی و خودکفایی گندم با این پول سرمایه‌گذاری انجام می‌شد؛ اما نه‌تنها انجام نشد که مشکلات نیز فزونی یافت و سالانه ناگزیر از همین پول برای واردات گندم و مرغ استفاده می‌کنیم.
عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی بیان می‌کند: دولت و وزارت نیرو در اوج فصل آبیاری، برق چاه‌های کشاورزی را روزانه به مدت ۸ ساعت قطع می‌کرد لذا به دنبال قطعی برق چاه‌های کشاورزی، آبیاری نیز قطع می‌شود و ظرفیت تولید از دست می‌رود.
هدر رفت آب در کشاورزی سنتی
رئیس کمیسیون آب و محیط‌زیست اتاق مشهد افزایش میزان ضایعات به‌ویژه در محصولات کشاورزی را تضییع آب‌های زیرزمینی و قابل شرب می‌داند و به بازار می‌گوید: اصلاح الگوی کشت در این راستا و تولید با فناوری‌های نوین و استفاده از محصولات کم آب باید به‌طور ویژه در دستور کار قرار گیرد و برای آن برنامه‌ریزی کرد.
محمد علایی با اشاره به این موضوع که شاخص میانگین تولید ماده خشک به ازای مصرف یک مترمکعب آب در جهان ۲.۵ کیلوگرم و در کشورهای پیشرفته ۳.۵ کیلوگرم است به ما می‌گوید: این رقم در ایران تا چند سال پیش ۸۰۰ گرم بود و اکنون به یک کیلوگرم افزایش‌یافته است.
وی با اشاره به اینکه متأسفانه مصرف آب در ایران سه برابر مصرف و میانگین جهانی است ابراز می‌کند: بخش عمده‌ای از آب‌های زیرزمینی که اغلب از چاه‌های عمیق و قنات‌ها تأمین می‌شود برای کاهش و برداشت محصولات آب‌دوست استفاده می‌شود و درنهایت مشاهده می‌شود که به چه سادگی به دلیل نبود صنایع تبدیلی و یا بی‌توجه به استانداردهای حمل و بارگیری و یا محرومیت از صنایع بسته‌بندی این محصولات هدر داده‌شده و دور ریخته می‌شود.
وی میزان آب مصرفی ضایعات کشاورزی در خراسان رضوی را حدود یک میلیارد مترمکعب برآورد می‌کند و می‌افزاید: در این راستا ضرورت دارد تا در برنامه الگوی کشت تجدیدنظر شود واز کشت محصولات آب‌دوست حتی‌الامکان پرهیز کرد.
علایی البته مصرف و تضییع آب را تنها به الگوی کشت و کاشت گیاهان و محصولات آب‌دوست منحصر ندانسته و می‌گوید: متأسفانه بسیاری از شبکه‌های آبیاری ما در روستاها سنتی و فاقد استانداردهای لازم است و یا هنوز بسیاری از مزارع به‌صورت غرقابی آبیاری می‌شوند لذا این موضوع نیز خود به هدر رفت منابع آبی دامن می‌زند و باید نسبت به اصلاح آن اقدام کرد.
وی با اشاره به اینکه هدر رفت در برخی از شهرهای استان حتی تا ۵۰ درصد مشاهده می‌شود اظهار می‌کند: اصلاح شبکه‌های انتقال و توزیع آب و جلوگیری از هدر رفت آب در این راستا ضرورتی است که باید به‌طورجدی به آن پرداخته شود.
ضرورت رفع مشکلات قانونی
علایی با اشاره به اینکه حل مسئله آب در استان ما دارای چند بخش است، بیان کرد: مشکلات زیادی در بخش‌های قانونی، آیین‌نامه‌ای، دستورالعملی و اجرایی وجود دارد که برای رفع مشکلات در سطوح مختلف با اقدام کرد.
علایی، تامین حجمی آب را یکی از مهم‌ترین مسائل در مدیریت آب دانست و افزود: در استان خراسان رضوی بیشترین تعداد کنتور حجمی را داریم و مواجهه با این موضوع به اطلاعات شفاف و همچنین، ممانعت از آب فروشی بیش از میزان پروانه مجاز توسط شرکت‌های آب منطقه‌ای نیاز دارد. وی همچنین خاطرنشان کرد: در زمینه تغذیه دشت‌ها نیز ضرورت دارد تا وزارت نیرو متناسب با تغییرات اقلیمی، تاکتیک‌های اجرایی‌اش را اصلاح کند. رئیس کمیسیون آب و محیط‌زیست اتاق مشهد با بیان اینکه برخی اشکالات و اصلاح رویه‌ها از سوی مدیران و تصمیم‌گیران پذیرفته شده اما نسبت به اجرای آن اقدامی صورت نمی‌گیرد، بیان کرد: حلقه گمشده مدیریت ما در مسئله آب، اعتماد است و ضروری است تا اعتماد تشکل‌های کشاورزی را به‌دست آوریم.
کاهش کشت
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در خصوص بحران کمبود آب و آینده کشاورزی در خراسان رضوی در گفت‌وگو با بازار اظهار کرد: این استان در سال‌های گذشته رتبه‌های اول کمترین میزان بارندگی در کشور را داشته است لذا اگر بخواهیم با روال فعلی کشاورزی پیش برویم، آب کفاف میزان سطح زیر کشت استان را نخواهد داد به گونه‌ای که پیش از این ما شاهد کاشت ۵۰۰ هزار هکتار گندم در خراسان رضوی بودمی این رقم امروز به ۱۲۰ هزار هکتار رسیده است.
محمد قنبری افزود: از طرفی علاوه بر کاهش سطح زیرکشت در کشور همچنین نیاز کشور افزایش پیدا کرده است و لذا با توجه به محدودیت‌های آبی و خاکی، افزایش سطح زیر کشت برای ما سخت خواهد بود. با توجه به کاهش بارندگی‌ها، تنها راهی که می‌توانیم این مسئله را حل کنیم، افزایش راندمان تولید است.
وی ادامه داد: اگر بتوانیم میزان تولید را افزایش دهیم، نرخ تمام شده تولید محصول نیز کاهش پیدا خواهد کرد.در این راستا نیازمند طراحی و تعریف برنامه‌ریزی منسجم و کارآمد و به عبارتی طرح تحولی در این حوزه هستیم که به همین منظور نخستین زیست بوم بخش کشاورزی کشور توسط استان خراسان رضوی در حال ارائه است.
قنبری بیان کرد: هدف ما از اجرای این برنامه اینست شبکه‌ای که در سطح استان شناسایی و تبیین شده به کشاورزان منتقل شود تابا توجه به ارائه راهبردهایی که به آنها داده می‌شود تولید محصولات را افزایش دهند. برای مثال محصول گندم ما از سه و نیم تن تا آخر سال به شش تن افزایش خواهد یافت.رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: این نخستین الگو در حوزه افزایش راندمان تولید در کشوراست و برنامه برای افزایش ضریب تولید را بهبودمی بخشد.
به اعتقاد من مسائل اصلی بخش کشاورزی افزایش بهره‌وری، افزایش راندمان تولید؛ همچنین بهبود و افزایش ضریب، حجم و ضریب ظرفیت مکانیزاسیون، کاهش ضایعات، بهره‌وری آب، محصول سالم، صادرات و نرخ تمام شده مهم است و بخش کشاورزی برای این موارد باید برنامه‌ریزی داشته باشد.
قنبری بیان کرد: به همین منظور در استان خراسان رضوی برای همه این موارد در قالب یک زیست بوم طراحی شده است و برنامه‌های مختلفی نیز دارد و لذا هدف ما این‌است که بتوانیم نخستین زیست بوم بخش کشاورزی استان خراسان رضوی را در کشور ارائه کنیم ودرحال‌حاضربخشی از قطعات این زیست بوم تبیین شده است.
افزایش تولید و بهبود بهره‌وری
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در پاسخ به این شایعه مبنی بر اینکه سهم آب بخش کشاورزی به بخش خانگی انتقال پیدا کند، اظهارکرد: کاهش نذورات جوی در کل کشور مشهود است و در استان خراسان رضوی هم متاسفانه در این چند سال اخیر نسبت به بسیاری از استان‌های دیگر مشکل ما در حوزه آب چند برابر شده است زیرا کاهش بارندگی در استان ما نسبت به بقیه استان‌های کشور بیشتر بوده است. قنبری یادآورشد: از طرفی برای حل این مشکل یک راه بیشتر نداریم و به طور قطع باید تامین آب شرب جامعه در اولویت باشد است. باید کشاورزی به سمت کاهش و صرفه‌جویی آب برود اما درحال‌حاضر مسئله اصلی اینست که در بخش هایی هم چون بهینه کردن منابع، نهاده‌ها و بحث آب دچار مشکلاتی هستیم که بخشی از آن بر می‌گردد به بذرها و نهال هایی که درحوزه باغبانی استفاده می‌شود که نیاز به اصلاح نژاد دارد.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با اشاره به آن که درامسال در استان خراسان رضوی برنامه‌های آموزشی و ترویجی مان گنجانده شده است، بیان کرد: این آموزش‌ها در بخشی به تکنیک‌های که در کشاورزی درخصوص مراحل کاشت و داشت می‌پردازد و همچنین نحوه استفاده از مواد مغذی و تغذیه گیاهان را به گونه‌ای آموزش می‌دهدکه بتوانند مقاومت آنها را در مقابل تنش‌های دمایی افزایش بدهند. به عنوان نمونه امسال در مصرف و جذب کود پتاس در خراسان رضوی بالغ بر ۷۰ درصد افزایش جذب داشته‌ایم که این یعنی از خسارت هایی جلوگیری شد که تنش‌های دمایی یا کم آبی به محصولات کشاورزی‌مان وارد می‌کند.
نقشه راه مقابله با کم‌آبی
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در خصوص میزان کشت مکانیزه در استان نیز بیان کرد: در بخش کشاورزی دو مسیر را در دستور کار قرار داده‌ایم از طرفی یک سری محصولاتی داریم که امروز این محصولات در حوزه زراعت و باغبانی باید به سمت کشت‌های گلخانه‌ای منتقل شود و تلاش و پیگیری‌هایی در این باره انجام شده که شامل تامین اعتبارات و به ویژه ورود بخش خصوصی است که بتوانند این اعتبار را تامین کنند.
وی ادامه داد: در این شرایط باید این محصولات وارد کشت‌های گلخانه‌ای و مداربسته شوند تا راندمان تولید افزایش پیدا کند زیرا این گونه کشت‌ها در صرفه‌جویی آب و نهاده‌ها بسیار موثر خواهد بود.
قنبری یادآورشد: البته ما یکسری محصولات جالیزی داریم که به واسطه وسعت و حجم کار نمی‌توان آن محصولات را وارد کشت‌های گلخانه‌ای کرد از این رو تلاش ما بر این است که بتوانیم آنها را تحت کلید سامانه‌های نوین آبیاری کم فشار و تحت فشار به تولید برسانیم.
وی ادامه داد: در مرحله اول بحث کم فشار را دنبال می‌کنیم تا بتوانیم از طریق کانال‌ها و لوله‌های انتقال؛ آب را به مزارع برسانیم زیرا بیشترین هدر رفت آب در همین مسیر اتفاق می‌افتد.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی تاکید کرد: در مرحله بعد می‌توانیم به حوزه سامانه‌های تحت فشار ورود پیدا کرد تا افزایش راندمان تولید در مزارع سیر صعودی به خود بگیرد.
سخن پایانی
بنا بر اظهارات مسئولان سازمان جهاد کشاورزی سایه خشکسالی بر این استان متاسفانه منجر به کاهش و افت شدید محصولات باغی و در تنگنا قرار گرفتن بسیاری از کشاورزان ناشی از این موضوع شده است. بیش از ۲۲۵ هزار میلیارد ریال خسارتی که خشکسالی در سال زراعی ۱۴۰۲ به کشاورزان و باغداران خراسان رضوی تحمیل کرده است، ثابت می‌کند که اکنون بیش از هر زمان دیگری نیاز به تغییر الگوی کشت و روی آوردن به آبیاری تحت فشار و روش‌های نوین کشاورزی وجود دارد.
