توسعه گردشگری نقش مهم و اساسی در فعالیت‌های اجتماعی و فیزیکی بازی می‌کند. سازمان جهانی گردشگری در یک پیش‌بینی از رشد صنعت گردشگری آن را حدود ۳۰درصد از درآمد ملی کشورهای دنیا تخمین می‌زند. براساس گزارش سازمان گردشگری جهانی(۲۰۱۳)، اهمیت اقتصادی گردشگری جهانی و مسافرت، با افزایش میزان مسافران از ۲۵ میلیون نفر در سال ۱۹۵۰ به ۰۳/ ۱ میلیارد نفر در سال ۲۰۱۲، بیشتر نمایان می‌شود. سازمان گردشگری جهانی(۲۰۱۳) پیش‌بینی می‌کند که تعداد گردشگر دنیا رشد کند و تا سال ۲۰۳۰ به ۸/ ۱ میلیارد گردشگر در سال برسد.
در این میان طبق گزارش یونسکو در سال ۲۰۰۷، ایران جزو پنج کشور برتر از نظر میراث فرهنگی و جزو ده کشور اول در زمینه ظرفیت جذب گردشگر بین‌المللی در جهان بود. کشوری با ظرفیت‌های فراوان طبیعی، تاریخی، خدماتی با اقلیم متنوع و به سبب ارزش پایین پول ملی، یکی از ارزان‌ترین مقاصد گردشگری برای توریست‌های خارجی که می تواند از این حوزه استفاده‌های بسیاری کند و یکی از پایه‌های اساسی اقتصاد خود را روی زیربنای گردشگری بنا کند. کاری که کشورهایی با ظرفیت‌هایی گاه بسیار پایین‌تر از ایران، به خوبی انجام داده‌اند.
اما مساله اصلی این است که چرا با توجه به ظرفیت بالای ایران در زمینه جذب گردشگر، موفقیتی حاصل نشده است. بررسی پیشینه مطالعات دراین زمینه نشان می‌دهد که صنعت گردشگری در ایران دارای فرصت‌ها و محدودیت‌هایی بوده است. قدمت و تمدن ایرانی، اکوتوریسم مناسب و منحصر به فرد، وجود فرقه‌ها و مذاهب مختلف و هزینه‌های کم گردشگری در ایران از مهمترین فرصت‌ها و ظرفیت های گردشگری است. در کنار این ظرفیت‌ها، اما وجود محدودیت‌های سیاسی و برنامه‌ریزی، اتکای بیش از حد به درآمدهای نفتی، محدودیت‌های زیربنایی و متمرکز شدن صنایع و خدمات در چند شهر بزرگ، محدودیت‌های فرهنگی و مذهبی، محدودیت‌های مرتبط با تبلیغات و رسانه و محدودیت در زمینه آموزش، از جمله مهمترین چالش‌ها و محدودیت‌های صنعت گردشگری در ایران بوده است.
کاهش گردشگر داخلی و خارجی
مژگان ثابت تیموری، نایب رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی خراسان رضوی در این باره می‌گوید: گردشگری یکی از حوزه‌های بسیار تاثیرپذیر از فضای اقتصادی هر جامعه‌ای است و گردشگری ما با توجه به شرایطی که در آن قرار داریم و همچنین نرخ ارز دائما در حال تغییر، یکی از کشورهایی است که از این تغییرات بسیار تاثیر منفی گرفته است. علاوه بر این، نرخ بالای تورم و در شرایطی که مردم به تبع وضعیت اقتصادی خود ناگریز شدند بیشتر روی تامین نیاز های اولیه زندگی متمرکز شوند؛ عملا سفر و گردشگری در جایگاه بسیار بافاصله‌ای از نیازهای اولیه قرار گرفته است.
ثابت تیموری در ادامه با اشاره به اینکه گردشگری شاید در نگاه اول نیاز لوکسی به نظر برسد، می‌گوید: در حال حاضر این موضوع را خیلی از متخصصان نفی می‌کنند و گردشگری را جزو مواردی می‌دانند که به سلامت زندگی کمک می‌کند اما با تمام این اوصاف در صورتی که رفاه اولیه برای خانواده تامین نباشد قطعا گردشگری از اولین گزینه‌هایی است که از سبد خانوار خارج می‌شود، بنابراین اگر بخواهیم تاثیر وضعیت فعلی اقتصادی را بر گردشگری بررسی کنیم باید گفت تاثیرات منفی زیادی داشته است.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد خاطرنشان می‌کند: یکی از مهمترین تاثیرات وضعیت اقتصادی بر حوزه گردشگری، کاهش سفرهای خارجی و افزایش سفرهای داخلی به نسبت سفرهای خارجی است. بنابراین نمی‌توان گفت چون نرخ سفرهای داخلی به نسبت سفرهای خارجی افزایش پیدا کرده، ما در وضعیت خوبی هستیم. خیر. اگر ما دقیقا درآمد حاصل از گردشگری داخلی را ارزیابی کنیم و سفرهای ورودی خارجی را نیز بررسی کنیم، شاهد افت شدید سفرهای خارجی خواهیم بود. بنابراین اگر نسبت درآمدزایی گردشگری داخلی به خارجی تغییرات مثبت داشته نیز به واسطه کاهش شدید ورود گردشگران خارجی است که علاوه بر وضعیت موجود در کشور، از نابسامانی‌ها در مدیریت تورهایی که از قبل برنامه‌ریزی شده بودند، ناشی شده است و به هیچ وجه دور از ذهن نیست که سفرهای گردشگران خارجی به ایران کاهش داشته باشد.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد می‌گوید: به دلیل افزایش نرخ ارز و اختلاف ارزش پول ملی با سایر ارزهای دنیا، انتظار این بود که مقصد ارزان گردشگری برای بسیاری از مسافران بین‌المللی باشیم، اما به واسطه شرایط موجود و نابسامانی‌های فعلی، شرایط علیه ماست و با وجود اینکه مقصد ارزانی شده‌ایم، تعداد گردشگران خارجی ما کاهش پیدا کرده است.
ثابت تیموری در ادامه می‌گوید: شاید این موضوع در مورد گردشگران عراق و افغانستان متفاوت باشد اما ورود آنها به کشور نیز به نسبت قبل کمتر شده است. مقصد اصلی گردشگران عراقی شهرهای مذهبی، زیارتی، گردشگر سلامت پذیر و تفرجگاه‌های مبتنی بر طبیعت است، اما بنابر اطلاعاتی که ذی‌نفعان صنعت گردشگری اعلام کرده اند، از این تعداد هم کاسته شده است. البته آمار دقیقی از این کاهش ارزش اقتصادی و درآمدهای حاصل از ورود این افراد اعلام نشده است، اما نمود آن را در کاهش نرخ اقامت اقامتگاه‌های ثبت شده رسمی، مخصوصا در خراسان رضوی داشتیم.
ثابت تیموری با اشاره به کاهش ضریب اشغال هتل‌های مشهد ادامه می‌دهد: در حال حاضر بسیاری از هتل‌ها با ضریب اشغال کمتر از ۳۵ درصد مشغول به کار هستند و این در حالی است که در گذشته بسیاری از ظرفیت هتلی را گردشگران غیرایرانی مسافران ناوگان هوایی پر می‌کردند، اما متاسفانه در حال حاضر شرایط حاکم بر سیستم حمل‌ونقل هوایی و محدودیت در تعداد سفرها به دلیل کاهش تعداد هواپیماهای قابل بهره برداری، عملا تعداد ورودی گردشگرانی که اقامت در هتل ها را در سر داشتند، تحت تاثیر قرار داده است.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد ادامه می‌دهد: قطعی اینترنت یکی از گزینه هایی است که طبق اعلام انجمن‌های حرفه‌ای گردشگری به ویژه انجمن دفاتر خدمات مسافرتی، یکی از دلایل مهم لغو تورهای خارجی به کشور بوده است. گردشگران خارجی به دلیل قطعی اینترنت نمی‌توانستند از وضعیت خود به خانواده‌هایشان اطلاع‌رسانی کنند که عامل مهمی در لغو تورها بوده است. هنوز از درصد کاهش حجم گردشگران داخلی و خارجی تخمین دقیقی به دست نیامده، اما بنابر جلسات مختلفی که برگزار شده و گزارش هایی که طی چند ماه اخیر داده شده است، با کاهش بیش از ۹۵ درصدی گردشگران ورودی به کشور و مقاصد گردشگری مواجه بوده ایم و امیدوارم تدابیری اتخاذ شود تا این شرایط به حالت عادی برگردد.
ثابت تیموری با اشاره به میزان ضرر احتمالی وارد شده به ذی‌نفعان گردشگری، می‌گوید: هنوز نمی‌توان اظهار نظر کرد اما گلایه‌مندی صاحبان این صنعت بسیار زیاد است و نکته حائز اهمیت در این میان این است که ما در بخش گردشگری سلامت نیز ظرفیت های بسیار زیاد و با کیفیت بالایی داریم، اما متاسفانه به دلیل نابسامانی‌هایی که در شرایط فعلی با آن مواجه شدیم، این حوزه نیز با افت چشمگیری مواجه بوده است. این در حالی است که با توجه به صدور ویزای درمانی با هزینه پایین‌تر نسبت به ویزای گردشگری، جمعیت قابل توجهی از گردشگران سلامت را در اختیار داشتیم که در حال حاضر متاسفانه این بازار را به نفع ترکیه، هندوستان و پاکستان از دست داده‌ایم و امیدوارم تدبیری برای آن اندیشیده شود.
آسیب پذیری جهانی گردشگری
محمد سعید ولی‌زاده، رئیس اتحادیه دفاتر خدمات مسافرتی خراسان رضوی هم در این باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: حوزه گردشگری به دلیل وابستگی شدید به شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در هر کشوری از آسیب‌پذیرترین و تاثیرپذیرترین حوزه‌ها به شمار می‌رود. همچنین این حوزه به این علت که تحت تاثیر بسیار زیاد تکنولوژی‌ها و فنآوری‌های نوینی همچون اینترنت قرار دارد، در صورت اختلال و نابسامانی ناشی از مسائل فنی و شرایط امنیتی، به سرعت دچار اشکال و ایرادات اساسی خواهد شد و اکنون هم گرفتار زیان‌های هنگفتی به تاسیسات گردشگری هستیم.
ولی زاده ادامه می‌دهد: قطعی و اختلال در اینترنت، ارتباط تاسیسات گردشگری را با کارگزاران خارجی از بین برده و متاسفانه موجب ایجاد ناامنی روانی در میان مشتاقان سفر به ایران شده است. آمار این کاهش‌ها به حدی زیاد است که نتایج آن را می‌توان به وضوح در میان اماکن اقامتی و دفاتر خدمات مسافرتی مشاهده کرد.
برآورد حجم زیان‌های ناشی از کاهش ورود گردشگران می‌بایست توسط دستگاه‌های ذیربط ارائه و تحلیل شود اما آنچه در یک نگاه اولیه می‌توان برآورد کرد، حاکی از کاهش بیش از ۵۰ درصدی ورود گردشگر به کشور است.
نجات گردشگری نیازمند اقدام جدی است
علی اکبر علیزاده قناد، رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی خراسان رضوی هم درباره زیان هنگفت وارد شده به صنعت گردشگری خراسان با دیگر کارشناسان هم نظر است و می‌گوید: خراسان رضوی عمدتا پذیرای زائران زیادی از کشورهای همجوار عراق، حوزه خلیج فارس و حتی آسیای میانه بود، اما در حال حاضر ۸۰ درصد از تعداد این افراد به دلیل مسائل سیاسی و قطعی اینترنت کاسته شده است.
علیزاده قناد می‌گوید: اقتصاد خراسان و به ویژه مشهد تا حدود زیادی زیر سایه گردشگری است و حدود ۶۰ درصد از اقتصاد استان را تشکیل می‌دهد. بیش از ۵۰درصد هتل‌های ایران در مشهد است و با توجه به اینکه چرخ اقتصاد مشهد روی محور زائران و گردشگران می‌چرخد، افت تعداد گردشگران منجر به افت شدید وضعیت اقتصادی می‌شود.
قناد با تاکید بر اینکه برای این وضعیت باید فکر اساسی شود، عنوان می‌کند: خراب شدن راحت است اما آباد کردن بسیار سخت است و برگرداندن اعتماد از دست رفته زائران و توریست ها بسیار سخت است. تبعات منفی این وضعیت بسیار گسترده است و تاثیر زیادی دارد.
مسافر به امکانات و ارتباطات نیاز دارند و قطعی اینترنت تاثیر زیادی روی اقبال آنها برای تصمیم سفر و ماندگاری در مقصد دارد.
