صنایع سنتی در سایه رکود؛ معدن در مسیر صعود

در این گزارش، به جزئیات بیشتری از این تحلیل می‌پردازیم.

از جهش زمستان تا افت بهار؛ صادرات غیرنفتی خراسان رضوی در دو فصل متضاد

برخلاف روند رو به رشد در زمستان ۱۴۰۳ که با جهش ۳۷.۳ درصدی در ارزش صادرات غیرنفتی همراه بود، فصل بهار ۱۴۰۴ برای خراسان رضوی با افت چشمگیری در فعالیت‌های تجاری خارجی همراه شد؛ افتی که به‌عنوان زنگ خطری جدی برای پویایی اقتصادی منطقه تلقی می‌شود. در این فصل، ارزش صادرات غیرنفتی استان به ۴۷۴ میلیون دلار کاهش یافت که نسبت به زمستان قبل ۲۸.۱ درصد افت را نشان می‌دهد. این کاهش در حالی رخ داد که وزن صادرات نیز با ۴.۴ درصد کاهش به ۸۶۴ هزار تن رسید.

این واگرایی میان ارزش و وزن، نشان‌دهنده تغییر ترکیب سبد صادراتی به سمت کالاهای کم‌ارزش‌تر یا کاهش کیفیت و ارزش افزوده محصولات صادراتی است. چنین وضعیتی پرسش‌های مهمی درباره وضعیت تولید استان، موانع لجستیکی، نوسانات نرخ ارز و نیز سطح تقاضای بازارهای هدف به‌ویژه کشورهای همسایه مطرح می‌کند.

با این حال، مقایسه عملکرد صادراتی با بهار ۱۴۰۳ تصویری متفاوت ارائه می‌دهد؛ به‌طوری‌که ارزش صادرات نسبت به دوره مشابه سال گذشته ۸.۲ درصد و مقدار آن ۸.۴ درصد افزایش یافته است. این امر نشان می‌دهد که علی‌رغم افت فصلی، ظرفیت‌های صادراتی استان در افق بلندمدت همچنان در حال تقویت است و تولید صادرات‌محور روندی رو به رشد را تجربه می‌کند.

از رکود واردات تا جهش ترانزیت خارجی

در بخش واردات نیز وضعیت مشابهی با نوسان‌های فصلی و روند مثبت سالانه مشاهده می‌شود. واردات استان در مقایسه با زمستان ۱۴۰۳ با افت قابل‌توجهی همراه بوده است؛ به‌گونه‌ای که مقدار کل واردات 34.3 درصد و ارزش آن ۳۹.۶ درصد کاهش داشته است. این موضوع می‌تواند بیانگر کاهش کوتاه‌مدت تقاضای داخلی برای کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای باشد. با این حال، مقایسه با بهار ۱۴۰۳ نشان‌دهنده رشد است؛ به‌طوری‌که مقدار واردات ۱.۵ درصد و ارزش آن ۲۳.۱ درصد افزایش یافته است. این ارقام نشان می‌دهد که با وجود افت مقطعی، روند کلی واردات در افق یک‌ساله صعودی است و بیانگر پایداری تقاضای داخلی برای کالاهای وارداتی می‌باشد.

از منظر ترانزیت، خراسان رضوی با شرایطی دوگانه روبه‌رو بوده است. ترانزیت داخلی در بهار ۱۴۰۴ افت شدیدی را تجربه کرد و مقدار آن 62.4 درصد و ارزش آن ۳۹.۷ درصد نسبت به زمستان کاهش یافت؛ روندی که می‌تواند جایگاه استان را در حمل‌ونقل داخلی تضعیف کرده و نیازمند بازنگری در سیاست‌ها و ارتقای زیرساخت‌های لجستیکی باشد. در مقابل، ترانزیت خارجی گرچه در مقایسه با زمستان 1403 با ۶.۴ درصد افت در مقدار همراه بوده، اما در مقایسه سالانه رشد قابل‌توجهی را ثبت کرده است؛ به‌طوری‌که مقدار آن ۶۳ درصد افزایش یافته و ارزش آن نیز با ۱۱.۲ درصد رشد فصلی و ۲۸.۷ درصد رشد سالانه مواجه شده است. این روند مثبت نشان‌دهنده ارتقای موقعیت خراسان رضوی در کریدورهای بین‌المللی و افزایش نقش آن در شبکه حمل‌ونقل منطقه‌ای است.

جهش چشمگیر درآمد گمرکی

از منظر مالی نیز عملکرد گمرکات استان در بهار ۱۴۰۴ قابل توجه بوده است. اگرچه درآمد گمرکی نسبت به زمستان با ۲۶.۷ درصد کاهش روبه‌رو شده؛ اما در مقایسه با بهار ۱۴۰۳ جهشی چشمگیر معادل ۱۲۵.۶ درصد داشته است. این رشد خیره‌کننده بیانگر افزایش کارایی گمرکات در مدیریت جریان کالا و نقش‌آفرینی آنها در تامین منابع مالی استان است.

به‌طور کلی، داده‌های بهار ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که تجارت خارجی خراسان رضوی علی‌رغم افت‌های فصلی در صادرات و واردات، در مقایسه سالانه همچنان روندی مثبت را دنبال می‌کند. صادرات غیرنفتی با رشد سالانه، واردات با پایداری تقاضا و ترانزیت خارجی با جهش چشمگیر، تصویری از ظرفیت‌های توسعه‌ای و جایگاه رو به گسترش استان ارائه می‌دهند.

تنها نقطه ضعف جدی، کاهش شدید ترانزیت داخلی است که باید به‌عنوان هشداری جدی برای سیاست‌گذاران مدنظر قرار گیرد. در مجموع، می‌توان گفت خراسان رضوی با وجود چالش‌های کوتاه‌مدت، همچنان ظرفیت‌های بالایی برای تقویت صادرات غیرنفتی، توسعه تجارت و تثبیت جایگاه خود در اقتصاد ملی و بین‌المللی داراست؛ مشروط بر آن‌که صادرات به‌طور هدفمند در جایگاهی مقدم بر واردات قرار گیرد و سیاست‌ها و زیرساخت‌ها در راستای این اولویت راهبردی بازآفرینی شوند.

رونق در معدن، نوسان در تولید

اما با گریزی به بخش دیگری از این گزارش درمی‌یابیم که بررسی شاخص‌های صنعت و معدن استان خراسان رضوی در فصل بهار ۱۴۰۴ تصویری دوگانه از وضعیت اقتصادی استان ارائه می‌دهد. از یک سو، بخش معدن با رشدهای قابل‌توجه در برخی محصولات معدنی نقش پیشران را ایفا کرده است و از سوی دیگر، تعدادی از صنایع سنتی و کالاهای اساسی با افت‌های چشمگیر روبه‌رو بوده‌اند که می‌تواند زنگ خطری برای پایداری رشد اقتصادی استان باشد. در بخش معدن، تولید کنسانتره آهن به 2.6 میلیون تن رسیده که اگرچه نسبت به فصل قبل 3.8 درصد کاهش یافته، اما در مقایسه با بهار سال گذشته 5.8 درصد افزایش داشته است. این رشد سالانه، نشانه‌ای مثبت از تقویت ظرفیت‌های معدنی استان است. همچنین، تولید گندله آهن با 3.2 میلیون تن، نسبت به فصل گذشته 33.6 درصد رشد چشمگیر داشته، ولی در مقایسه با سال قبل 7.2 درصد کاهش یافته است. این الگو بیانگر نوسان فصلی تولید و در عین حال پایداری نسبی در زنجیره فرآوری معدنی است.

رکود جدی صنعت سیمان در بهار

در مقابل، صنعت سیمان با رکودی جدی روبه‌رو بوده است؛ به طوری که تولید آن در بهار ۱۴۰۴ معادل 0.8 میلیون تن گزارش شده که نسبت به فصل گذشته 17.4 درصد و نسبت به سال قبل 36.7 درصد کاهش نشان می‌دهد. این افت تولید سیمان بیانگر کاهش فعالیت‌های عمرانی و رکود در بازار ساخت‌وساز است که اثرات آن می‌تواند به سایر صنایع مرتبط نیز سرایت کند.

اما بخش صنایع غذایی و کالاهای اساسی در شرایط نامطلوب‌تری قرار دارد. تولید قند و شکر در این فصل به صفر رسیده که به معنای کاهش 100 درصدی نسبت به فصل قبل و مشابه سال گذشته است. این وضعیت حاکی از بحران جدی در تامین مواد اولیه یا مشکلات ساختاری در تولید است. در همین بخش، تولید روغن نباتی نیز 8753 تن بوده که نسبت به فصل قبل 2.7 درصد و نسبت به سال گذشته 26 درصد کاهش داشته است. این کاهش در یکی از کالاهای اساسی می‌تواند بر تامین بازار و سطح قیمت مصرف‌کننده تاثیر منفی بگذارد. در مقابل، تولید خمیرمایه با 6057 تن، نسبت به فصل گذشته 2.7 درصد و نسبت به سال قبل 9 درصد افزایش یافته که نشان‌دهنده پایداری نسبی در این حوزه است.

در صنایع مصرفی، کاهش تولید نیز کاملاً محسوس است. تولید خودروی سواری به 13هزار و 203 دستگاه رسیده که نسبت به فصل قبل 34 درصد و در مقایسه با سال قبل 36.4 درصد کاهش داشته است. همچنین تولید یخچال و فریزر با رقم 46هزار و 130دستگاه، نسبت به فصل گذشته 47.5 درصد و نسبت به سال گذشته 11.5 درصد افت کرده است. در بخش ماشین لباسشویی، هرچند تولید به 3882 دستگاه کاهش یافته و نسبت به فصل گذشته 21.7 درصد افت داشته، اما در مقایسه با سال قبل 18.1 درصد رشد نشان می‌دهد که می‌تواند ناشی از بهبود تدریجی بازار این محصول باشد.

چالش در زیرساخت‌ها، تامین مواد اولیه و تقاضای داخلی

به‌طور کلی، روند صنعت و معدن در بهار ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که بخش معدن، به‌ویژه تولید کنسانتره و گندله آهن، ظرفیت مهمی برای رشد و صادرات دارد؛ اما افت شدید در صنایع سنتی و کالاهای اساسی بیانگر چالش‌های جدی در زیرساخت‌ها، تامین مواد اولیه و تقاضای داخلی است. از سوی دیگر، نوسان در صنایع مصرفی همچون خودرو و لوازم خانگی حاکی از عدم ثبات در زنجیره تولید و بازار مصرف است. برای بهبود وضعیت، سیاست‌گذاری‌ها باید بر توسعه زنجیره‌های ارزش در بخش معدن، حمایت هدفمند از صنایع سنتی، تضمین پایداری انرژی و تقویت امنیت غذایی متمرکز شوند. این شکاف ساختاری بین رونق بخش معدن و رکود صنایع سنتی، اگر مدیریت نشود، می‌تواند توازن رشد اقتصادی استان را برهم بزند.

شاخص‌ها و نماگرهای صنعت و معدن خراسان رضوی (بهار 1404)