این کریدورها، فرصت‌های زیادی را در اختیار کشور قرار داده‌اند تا با استفاده بهینه از آنها به کسب درآمد ارزی و رشد اقتصادی برسیم و جایگزینی مناسب برای درآمد حاصل از صادرات نفت داشته باشیم؛ اما چه شده که شرکت‌های حملونقل ایران با وجود برخورداری از جایگاه مناسب ترانزیتی کشور جانی نگرفتند و چراغ سرمایه‌گذاری در این حوزه روزبه‌روز کم‌نورتر می‌شود؟
ترانزیت غرق در بخشنامه‌ها
رئیس کمیسیون حملونقل و ترانزیت اتاق بازرگانی خراسان رضوی در خصوص چالش‌های موجود برای سرمایه‌گذاری در حوزه حملونقل می‌گوید: اصولا برای سرمایه‌گذاری در حوزه حملونقل، حمایتی از طرف مسوولان دولتی صورت نمی‌گیرد. در حوزه حملونقل و ترانزیت، شرکت‌ها با بیش از ۲۰ سازمان و نهاد در ارتباط هستند و ناهماهنگی این سازمان‌ها باعث می‌شود اکثر شرکت‌ها نتوانند تعهدات خود را به موقع انجام دهند، این موضوع منجر به بحران و نارضایتی صاحبان کالا می‌شود که اکثرا خارجی هستند و ناهماهنگی سازمان‌های دخیل در این حوزه که تعدادشان نیز زیاد است، یکی از موانع مهم این حوزه است. این ناهماهنگی به حدی زیاد است که شرکت‌ها در زمان ایجاد یک مشکل نمی‌دانند نهاد متولی چه نهادی است و باید دقیقا به کجا مراجعه کنند و در صورت پیگیری از یک نهاد آیا مشکل کاملا برطرف می‌شود یا نه. این موضوع باعث ایجاد سردرگمی شدید در این حوزه می‌شود و در نهایت سرمایه‌گذاری در این حوزه را توجیه‌ناپذیر می‌کند.
احمد زمانیان نگاه امنیتی موجود در حوزه ترانزیت را مساله مهم دیگری در این حوزه می‌داند و اظهار می‌کند: مساله مهم بعدی نگاه سختگیرانه از طرف برخی از سازمان‌ها به حوزه ترانزیت است. اصولا وقتی نگاه امنیتی به شکلی سختگیرانه بر این بخش حاکم شود خواه ناخواه زمان ترانزیت طولانی می‌شود، هزینه‌های ترانزیت بالا می‌رود، برنامه‌ریزی برای مدیران شرکت‌های حملونقل دشوار می‌شود و این موضوع نیز از موانع مهم این حوزه است. این در حالی است که هیچ‌گاه و در هیچ کجای دنیا اینگونه با بخش ترانزیت رفتار نمی‌شود و برعکس، همه به دنبال روان‌سازی و ساده‌سازی کارها هستند، اما متاسفانه در کشور ما اینطور نیست. این رویکرد شرکت‌ها را با مشکلات زیادی مواجه می‌کند.
زمانیان اظهار می‌کند: مانع بعدی که در این حوزه وجود دارد دستورالعمل‌ها، بخشنامه‌ها و گاه اعمال سلیقه مجریان دولتی در حوزه حملونقل و ترانزیت است. معمولا در ذیل قوانین، دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های متعددی صادر می‌شود که شرکت‌های حملونقلی در آن غرق می‌شوند. شرایط به حدی ناپایدار است که نمی‌توان یک برنامه‌ریزی مدون برای فعالیت و سرمایه‌گذاری در این حوزه داشت و این تمام داستان نیست؛ متاسفانه گاه بخشنامه‌ها دقیقه نودی و بدون اطلاع قبلی است. در یک لحظه یک بخشنامه صادر می‌شود و مشکلات متعددی ایجاد می‌کند و حجم زیادی از بار متوقف می‌شود. از این گذشته، حمایت مالی و بانکی از شرکت‌های حملونقل از سوی دستگاه‌های متولی اتفاق نمی‌افتد.
رئیس انجمن صنفی شرکت‌های حملونقل بین‌المللی خراسان رضوی می‌گوید: نه تنها از شرکت‌های حملونقلی حمایت مالی نمی‌شود که از سایر حمایت‌ها نیز محرومیم. اکثر شرکت‌های حملونقل با صاحبان کالاهای خارجی در ارتباط هستند و گاه وصول مطالباتشان از صاحبان کالاهای خارجی دچار مشکل می‌شود و در این شرایط سفارت‌خانه‌های ما مخصوصا در کشورهای آسیای میانه، افغانستان، پاکستان و عراق حمایتی جهت وصول مطالبات شرکت‌ها نمی‌کنند و اکثرا مطالبات از صاحبان کالاهای خارجی به همین دلیل دریافت نمی‌شود. این موانع، سرمایه‌گذاری در بخش حملونقل را با چالش‌های متعددی مواجه کرده و کسانی که از قبل نیز در این حوزه سرمایه‌گذاری کردند آرام‌آرام سرمایه‌های خود را خارج می‌کنند، چرا که اکثرا با ضرر مواجه هستند. در این بین اخذ مالیات‌های سنگین نیز یکی از مشکلات بزرگ شرکت‌های حملونقل است. گاه مالیات‌های گزافی برای شرکت‌هایی که فعالیت آنچنانی ندارند تعیین می‌شود و این امر موجب دلسردی فعالان این عرصه از ادامه کار می‌شود.
مزیت برباد رفته رقابتی
رئیس پیشین اداره ترانزیت اداره کل راهداری و حملونقل جاده‌ای خراسان رضوی نیز درباره مشکلات حوزه ترانزیت به استهلاک ناوگان باری کشور اشاره می‌کند و آن را دلیل افزایش هزینه تمام شده این حوزه می‌داند: پدیده‌ای که در سال‌های گذشته نیز در حوزه ترانزیت وجود داشت و همچنان نیز با آن مواجهیم بحث فرسودگی ناوگان باری کشور در بخش داخلی و بین‌المللی است. این موضوع باعث شده قیمت تمام شده ناوگان باری در کشور بالا برود و متناسب با همین موضوع، کرایه‌ها هم هم افزایش پیدا کند، هزینه‌های بالای لاستیک، روغن و… نیز باعث شده تا در نهایت رانندگان با هزینه‌های زیادی مواجه باشند. در نهایت این موضوع باعث شده هزینه ناوگان باری ما در مقایسه با سایر کشورهای رقیب مانند ترکیه به شدت افزایش پیدا کند. علاوه بر این متاسفانه در کشور ما تعداد سفرهای یک‌سر خالی زیاد است و این موضوع باعث شده بهره‌وری ناوگان باری به شدت کاهش یابد و این عدم‌بهره‌وری روی قیمت تمام شده تاثیر گذاشته است.
مرتضی مجردی ادامه می‌دهد: موضوع بعدی که به یک چالش مهم در این حوزه تبدیل شده این است که ما شرکت‌های قوی و بزرگ در بخش حملونقل بار نداریم. این موضوع به افزایش خودمالکی ناوگان باری ما مربوط می‌شود. در حالی که اگر یک شرکت حملونقل، ناوگان باری داشته باشد می‌تواند برای آن برنامه‌ریزی کند و در راستای افزایش بهره‌وری ناوگان گام بردارد.
مجردی به چالش‌های خارجی حوزه حملونقل هم اشاره می‌کند: موضوع بعدی به بخش بین‌المللی مربوط می‌شود و موضوع همسایه‌های ماست. همسایه‌هایی که در خراسان رضوی با آنها مرز مشترک داریم ترکمنستان و افغانستان هستند. افغانستان به دلیل شرایط اقتصادی و سیاسی نتوانسته نقش و جایگاه خود را داشته باشد. زیرساخت‌ها در دو دولت اخیر در افغانستان خوب نبوده و نتوانسته به ما برای راهیابی به کشورهای آسیای میانه کمک کند. علاوه بر این اگر در کشور افغانستان امنیت برقرار و امکان سرمایه‌گذاری بود، به توسعه ترانزیت در کشور ما خیلی کمک می‌کرد که متاسفانه این اتفاق نیفتاد.
رئیس پیشین اداره ترانزیت اداره کل راهداری و حملونقل جاده‌ای خراسان رضوی می‌گوید: متاسفانه ما زیرساخت‌های لازم برای استفاده از ظرفیت دریای خزر را نداشتیم. کشتی‌های رو-رو برای تجارت با کشورهای آسیای میانه ظرفیت لازم را ایجاد نکردند و ظرفیت دریای خزر نیز به‌رغم فرصت‌های بسیار زیاد مغفول ماند و با وجود فرصت‌های بسیار زیاد ناوگان دریایی، ما نتوانستیم برای افزایش بار ترانزیتی ایران به آسیای میانه از آن استفاده کنیم. در کنار همه عوامل ذکر شده موضوع تحریم‌ها نیز قسمت قابل ملاحظه‌ای از توان ما در این حوزه را درگیر کرده است.
گمرک در جایگاه خود نیست
ناظر گمرکات خراسان رضوی به وضعیت حال حاضر مدیریت مرزها انتقاد دارد و از نادیده گرفته شدن وظایف گمرک در بخشنامه‌های جدید که باعث کندی انجام امور است، گلایه می‌کند: طبق قانون اساسی مدیریت مرزها با گمرک است اما با توجه به بخشنامه‌هایی که صادر شده، هماهنگی‌ها و بحث‌های فیزیکی و ساختمانی در این حوزه به سازمان پایانه‌ها واگذار شده و برای تصمیم‌گیری‌های مختلف باید هماهنگی‌های بین بخشی انجام دهند و این موضوع گمرک را از نظر تخصصی دچار مشکل کرده است. در این بخشنامه‌ها، خواسته‌ها و وظایف اصلی گمرک با توجه به دید تخصصی این بخش به مسائل ترانزیتی حملونقل و مباحث صادراتی نادیده گرفته شده و این خود باعث نابسامانی و کندی‌هایی در مسیر ورود و خروج کالا در گمرکات شده است. این در حالی است که ما به عنوان گمرک یک سازمان تخصصی در صادرات و واردات هستیم و به الزامات این حوزه اشراف بیشتری داریم.
جواد جعفری در ادامه عنوان کرد: این الزامات شاید توسط قسمت‌های دیگر آن‌طور که باید و شاید لحاظ نشود و این موضوع نابسامانی‌هایی را در مباحث حملونقلی و گمرکی ایجاد می‌کند، بنابراین امیدواریم در مدیریت واحدهای مرزی، طوری تعیین‌تکلیف شود که نفع آن در نهایت به حال اقتصاد و مبادلات تجاری باشد.
جعفری ادامه می‌دهد: در حال حاضر برای مثال در برخی از جانمایی‌هایی‌ها در مبادی مرزی نظر تخصصی گمرک لحاظ نمی‌شود و بدون هماهنگی با ما ساختاری ایجاد می‌شود که در نهایت به کندی فعالیت‌ها می‌انجامد، این در حالی است که اگر این ساختارسازی با نظارت گمرک اتفاق بیفتد، تبادلات مرزی بسیار روان‌تری خواهیم داشت اما متاسفانه در حال حاضر در برخی از موارد این اتفاق نمی‌افتد.
مدیرکل گمرک مشهد می‌گوید: ما بحث تخصصی خودمان را در ارتباط با رویه‌های گمرکی داریم و مشکلی در این حوزه وجود ندارد، اما وقتی می‌خواهیم تشریفات گمرکی را در محیطی انجام دهیم که با خواسته‌های گمرک هماهنگ نیست؛ در مرزها باعث کندی کار می‌شود. برای مثال زمانی که قرار است یک دستگاه ایکس‌ری در مبادی مرزی مستقر شود اگر این موضوع با نظر گمرک در مسیر مورد نظر قرار نگیرد، باعث پیچیدگی کار صاحبان کالا، رانندگان و در نهایت کندی کار می‌شود. باید در این مسائل نظر تخصصی گمرک لحاظ شود که بتوانیم روال تجاری عادی، پویایی حملونقل و تبادل کالای مناسب را در مرزها داشته باشیم.
جعفری با بیان اینکه در حال حاضر پایانه‌ها در فضاهای مرزی ساخت‌وسازها را مدیریت می‌کنند، می‌گوید: من به عنوان یک گمرکی می‌گویم اگر قرار است توسعه در بخش دیگری انجام شود، دست کم نظرات گمرک نیز باید لحاظ شود. اما در خیلی از موارد از نظرات این بخش استفاده نمی‌شود که باعث دوباره‌کاری و اتلاف وقت در خصوص حملونقل جاده‌ای و کندی تبادل کالا می‌شود.
ناظر گمرکات خراسان رضوی در ادامه تصریح می‌کند: در خصوص چالش‌هایی مانند تبادل کالا با کشورهای همسایه شاید همیشه موضوع مستقیما به گمرک کشور ما مربوط نشود و به دلیل کمبود امکانات در کشورهای دیگر نیز باشد. مثلا در گمرک دوغارون که با افغانستان هم‌مرز است و یکی از مهم‌ترین گمرکات در خصوص ترانزیت است، در طرف دوغارون امکانات خوبی فراهم شده اما کشور مقابل امکانات و زیرساخت‌های لازم برای تبادلات را ندارد و این مشکل باید از آن طرف پیگیری شود.
وی با اشاره به اینکه خراسان رضوی با حدود ۵۰ کشور از گمرک استان تبادلات کالایی دارد، می‌گوید: خروجی کالا در نهایت ممکن است از مرزهای متعددی صورت گیرد، اما تشریفات گمرکی از استان انجام شده و از مبادی مرتبط با مرز ترانزیت می‌شود. امیدواریم بین سازمان‌های دخیل در تجارت هماهنگی به وجود بیاید و مدیریتی حاکم شود تا همه موضوعات ترانزیتی حول یک مدیریت واحد مشخص و تصمیم‌گیرنده نهایی بررسی و رفع و رجوع شود و در نهایت یک اقتصاد و تجارت مناسب با کشورهای همسایه داشته باشیم.
چالش‌های موجود در مسیر نوسازی ناوگان
نایب‌رئیس کمیسیون حملونقل و ترانزیت اتاق خراسان رضوی نیز با اشاره به چالش‌های موجود در این حوزه به فرسودگی ناوگان می‌پردازد و می‌گوید: دولت برنامه‌ای برای نوسازی ناوگان حملونقل کشور داشت اما به‌رغم اینکه مشاوره‌هایی از طرف شرکت‌های حملونقل نیز ارائه شد و چند فعال این حوزه با دوستان بخش دولتی جلسه داشتند، نه تنها به نظرات بخش خصوصی در این حوزه توجهی نشد بلکه در مقابل ما قوانینی وضع کردند که در نتیجه آن با چالش ترخیص هزاران کامیون مواجه شدیم.
ابراهیم عطائی تصریح می‌کند: یکی از مشکلات جدی در بحث ترانزیت این است که به شرکت‌های حملونقل هیچ بهایی بابت نوسازی داده نشد، یعنی نه کمکی از سوی دستگاه‌های متولی صورت گرفت و نه تسهیلاتی برای تحقق این امر، ارائه شد. موضوع بعدی این است که با توجه به اینکه شرکت‌های حملونقل با سرمایه‌گذاری شخصی وارد این مقوله شدند، در بخش سرمایه‌گذاری یا مساعدت‌های دیگر نه تنها کمکی از سوی دستگاه‌ها نده بلکه مشکلات عدیده‌ای نیز بابت عوارض، مالیات و مسائلی از این دست برای شرکت‌های حملونقل به وجود آمده است. در حال حاضر شرکت‌های حملونقلی بی‌رمق هستند و انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری و پیشرفت در کار خود ندارند و عملا روز را شب می‌کنند.
عطایی ادامه می‌دهد: در نگاهی به کشورهای اطراف مانند ترکیه، آذربایجان و… می‌بینیم که دولت‌ها سوبسیدهایی به ترانزیت کشور خود اختصاص می‌دهند. حتی در افغانستان که یکی از کشورهای تقریبا ناکارآمد در این حوزه است نیز دولت به این بخش توجه و از آن حمایت می‌کند تا بتوانند ترانزیت را از کشور خود عبور دهند. ترانزیت فقط مساله اقتصادی نیست، بحث امنیت، فرهنگ، اشتغال‌زایی و مسائل زیاد دیگری را نیز به همراه دارد. اما متاسفانه کشور ما نه تنها هیچ تسهیلاتی را به این موضوع اختصاص نداده است، بلکه قوانینی را تصویب کرده که بعضا سدی برابر ترانزیت کشور بوده‌اند.
نایب‌رئیس کمیسیون حملونقل و ترانزیت اتاق خراسان رضوی می‌گوید: ما از دولت حمایت نمی‌خواهیم. ما فقط نیاز به مدیریت و نظارت صحیح آن هم در چهارچوب قانون موجود داریم، اما متاسفانه در حال حاضر و در برخی از موارد، تحریم‌های داخلی تاثیر منفی بسیار بیشتری نسبت به تحریم‌های خارجی دارد.
عطایی ادامه می‌دهد: نمی‌خواهم بگویم در بحث ترانزیت زیرساخت‌های ضعیفی نداریم، اما سوءمدیریت خصوصا در مرزها و مبادی ورودی بسیار شدید است. عدم‌مدیریت و یکپارچگی در تصمیم‌گیری‌های بخش‌های مختلف و ادارات دولتی را شاهدیم که چالش‌های زیادی را به وجود آورده است. علاوه بر این، تعصب‌های سازمانی و جزیره‌ای عمل کردن سازمان‌ها در حالی که ما در بحث ترانزیت با بیش از ۲۰ سازمان درگیر هستیم مشکل‌زا است. هر سازمان‌ساز خود را می‌زند و این چالش بزرگی است. درخواست ما از دولت در آستانه روز حملونقل این است که یک متولی واحد برای ترانزیت مشخص کند و همه سازمان‌ها با یک روش و متد در این خصوص حرکت کنند، تا همین ترانزیت ضعیف به صفر نرسد.
