از افول بازار تا ضرورت برند‌سازی بین‌المللی طلای سرخ

زعفران، این طلای سرخ خراسانی، سال‌ها در شمار اصلی‌ترین اقلام صادرات غیرنفتی کشور جای داشته است؛ محصولی که نه‌تنها از منظر اقتصادی، بلکه از حیث فرهنگی و هویتی نیز، نمادی از مزیت رقابتی ایران در بازارهای بین‌المللی به‌شمار می‌رود. اما، تحولات چند سال اخیر در عرصه صادرات رسمی این محصول، زنگ خطری جدی برای جایگاه دیرین ایران در بازار جهانی زعفران به‌صدا درآورده است.

بررسی آمار رسمی منتشرشده از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد که روند کاهشی صادرات زعفران ایران از سال 1400 آغاز شده و از همان سال با اُفت وزنی و ارزشی صادرات این محصول روبه‌رو هستیم. به طوری‌که صادرات زعفران در سال ۱۴۰3 به 214 تن و ارزشی در حدود 184 میلیون دلار محدود شده است. این در حالی است که در سال 1399، بیش از ۳۲۵ تن زعفران به ارزش تقریبی 190 میلیون دلار از کشور صادر شده بود؛ آماری که نشان از اُفتی چشمگیر در وزن زعفران صادر شده در بازه‌ زمانی 5 ساله دارد.

اما نکته قابل تامل در این بحث این است که در سال 1399 با ۳۲۵ تن صادرات، ارزش زعفران صادر شده ۱۹۰ میلیون دلار بوده و این در حالی است که در سال 1402، ارزش دلاری 222 تن زعفران در حدود 212 میلیون دلار اعلام شده است؛  این بدان معناست که در سال‌هایی که میزان صادرات به لحاظ وزنی، کاهش چشمگیری یافته، ارزش زعفران صادر شده، بیشتر بوده و دلیل این امر این است که تعیین رقم ارز حاصل از صادرات بر مبنای قیمت‌های پایه صادراتی (نه قیمت‌های واقعی صادراتی) صورت می‌پذیرد که مکررا در این سال‌ها دستخوش تغییر گردیده است.

در گفت‌وگو با دبیر شورای ملی زعفران، چالش‌ها و چشم‌انداز صادرات این محصول استراتژیک بررسی شد

طلای سرخ بر سر دوراهی؛ فرصت‌سازی یا فرصت‌سوزی؟
یا طلای سرخ در حلقه بسته پنج مقصد صادراتی

«بررسی داده‌های صادراتی زعفران ایران در بازه پنج‌ساله ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که چهار کشور اسپانیا، امارات متحده عربی، چین و افغانستان به‌طور مستمر در فهرست مهم‌ترین مقاصد صادراتی این محصول استراتژیک قرار داشته‌اند و به‌طور میانگین، بیش از ۷۵ درصد از کل صادرات زعفران کشور را به خود اختصاص داده‌اند.»

این آمار را «فرشید منوچهری»، دبیر شورای ملی زعفران، در گفت‌وگو با «اتاق اقتصاد» پیرامون وضعیت صادرات این محصول در سال‌های اخیر بیان می‌کند و می‌گوید: شواهد موجود حاکی از آن است که بخش عمده‌ای از زعفران صادراتی ایران در این کشورها صرف مصرف داخلی نمی‌شود، بلکه پس از بسته‌بندی مجدد، به دیگر بازارهای جهانی صادر می‌شود و در برخی موارد نیز با برند و نام کشورهای مقصد در بازارهای مصرف عرضه می‌گردد.

خطر مغفول ماندن بازارهای مهم صادراتی زعفران

«دبیر شورای ملی زعفران»  با اشاره به ترکیب بازارهای هدف صادراتی این محصول در سال ۱۴۰۳، اظهار می‌دارد: بیش از ۸۵ درصد از کل صادرات زعفران ایران در این سال، تنها به پنج کشور انجام شده و ۵۲ کشور دیگر، مجموعا تنها ۱۵ درصد از سهم صادرات را به خود اختصاص داده‌اند.

وی با بیان اینکه در مجموع، زعفران ایران طی سال گذشته به ۵۷ کشور صادر شده است، تاکید می‌کند: تمرکز بالای صادرات بر روی چهار یا پنج کشور اصلی، اگرچه از منظر پایداری بازار ممکن است مزیت‌هایی داشته باشد، اما در بلندمدت می‌تواند به تضعیف جایگاه زعفران ایران در سایر بازارهای جهانی منجر شود و روند گسترش و تنوع‌بخشی به بازارهای جدید صادراتی را با مانع مواجه سازد.

وی به بُعد دیگری از صادرات ایران به کشورهای مصرف کننده این محصول اشاره می‌کند و از مغفول ماندن چند بازار مهم سخن می‌گوید. او تصریح می‌کند: آنچه در آمار صادرات سال 1403 جلب توجه می‌نماید، عدم صادرات زعفران به کشور عربستان به عنوان یکی از مصرف کنندگان مطرح منطقه است. (آمار صادرات سالیان گذشته حاکی از مصرف بیش از 20 تن زعفران توسط این کشور می‌باشد) نکته حائز اهمیت دیگر، صادرات 7415 کیلوگرم (کمتر از 8 تُن) زعفران به هند است؛ در حالی‌که میزان مصرف سالانه این کشور بیش از 50 تُن است. از سویی، بی مناسبت نخواهد بود که اشاره‌ای به آفریقای جنوبی داشته باشیم؛ کشوری که فرهنگ مصرف زعفران در آن رایج شده؛ اما در سال 1403 تنها 20 کیلوگرم واردات زعفران از ایران داشته است. این موضوع درباره کشورهای آمریکای جنوبی همچون برزیل و آرژانتین نیز صدق می‌کند و واردات زعفران از ایران در این کشورها، تنها بین 3 تا 5 کیلوگرم است که می‌توان علت اصلی آن را در محدودیت تامین ارز برای بازاریابی در این کشورها دانست.

دبیر شورای ملی زعفران در ادامه می‌افزاید: متاسفانه 70 درصد صادرات زعفران کشور در بسته‌بندی‌های با قابلیت بسته‌بندی مجدد صادر می‌گردد و از آنجایی‌که بیشترین سهم ارزش افزوده زعفران نه در مرحله تولید، بلکه در مرحله نهایی، یعنی حضور در سبد کالای مصرف‌کننده نهایی در بازارهای هدف ایجاد می‌شود، به دلیل انجام صادرات در اوزان بالا، کمترین منفعت اقتصادی نصیب زنجیره داخلی تولید و صادرات می‌شود و بیشترین سود در اختیار واسطه‌ها و صادرکنندگان مجدد خارجی قرار می‌گیرد. که خطرات ناشی از این امر می‎‌تواند هویت‌بخشی به زعفران ایران از طریق برندسازی و همچنین حمایت از برندهای صادرکنندگان بخش خصوصی را در موقعیت ضعیفی قرار دهد.

تداوم توسعه سطح زیر کشت زعفران در سایه بی‌برنامگی

اما بد نیست نگاهی هم به راهکارهای حل مشکلات تولید و صادرات زعفران در راستای بهبود وضعیت این محصول در بازار داخلی و خارجی بیاندازیم.

منوچهری در این خصوص، ابتدا گریزی به وضعیت تولید این محصول در استان‌های مختلف می‌زند و می‌گوید: روند افزایش سطح زیر کشت سالیانه زعفران و توسعه کشت در بیست و دو استان دیگر علاوه بر دو استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی بیانگر این واقعیت است که به دلیل خشکسالی و محدودیت شدید منابع آبی در سال‌های اخیر، و نقدشوندگی سریع محصول در بازار و ایجاد سود قابل توجه در مقایسه با دیگر محصولات کشاورزی، کاشت و توسعه کشت این محصول همواره صعودی و مورد توجه کشاورزان می‌باشد؛ به‌گونه‌ای که حتی در استان‌های دارای شرایط مطلوب از نظر میزان بارندگی و پُرآبی نیز، نسبت به کشت و توسعه سطح زیر کشت سالیانه اقدام شده است.

وی در ادامه، به تهدیداتی غیر از شرایط آب و هوایی که وضعیت تولید زعفران را نشانه گرفته‌اند، اشاره و اذعان می‌کند: شرایط تولید زعفران از طریق کاهش راندمان در هکتار رو به وخامت گذاشته و علاوه بر آن، همواره خبرهایی درخصوص خروج پیاز و قاچاق زعفران به دیگر کشورها نیز به‌گوش می‌رسد؛ ولیکن کمترین اقدامی در جهت بهبود این وضعیت نگران کننده (به رغم مکاتبات و اعلام در جلسات تخصصی زعفران توسط شورای ملی زعفران ایران) به عمل نیامده است.

به گفته منوچهری، دستگاه متولی می‌بایست برای مدیریت تولید این محصول راهکارهای قابل اجرا ارائه نماید و یا حداقل به راهکارهای ارائه شده توسط فعالان دارای تجربه و تخصص از جمله شورای ملی زعفران ایران توجه کند؛ در غیر این صورت هر سال باید منتظر اخبار ناامیدکننده از این محصول ارزشمند باشیم.

مخالفت با پیشنهادات شورای ملی زعفران در سایه غفلت از سیاست‌گذاری مشارکتی

وی از اهمیت و نقش تولید زعفران در تامین معیشت بیش از یک میلیون نفر کشاورز زعفران‌کار و خانواده‌های آنان و ارزآوری این محصول و دارا بودن سهم تولید بیش از 92 درصدی در تولید جهانی سخن گفته و تاکید می‌کند: به رغم این ظرفیت و اهمیت، دستگاه اجرایی متولی، نه تنها هنوز طرحی در این خصوص ارائه نکرده؛ بلکه با طرح‌های پیشنهادی شورای ملی زعفران ایران نیز مخالفت نموده و از اجرا و حتی بررسی پیشنهادات شورا نیز خودداری نموده است؛ این در حالی است که صاحب‌نظران اذعان دارند که همکاری و همفکری بخش خصوصی و دولتی می‌تواند نتایج موفقیت‌آمیزتری به بار آورد تا تصمیم گیری در اتاق‌های در بسته و احیانا با حضور بخش خصوصی همگام و هم نظر با دستگاه متولی!

دبیر شورای ملی زعفران در ادامه، به سخنان (نیک بخت) وزیر وقت جهادکشاورزی در سال 1402 مبنی بر «نقش سیاست‌گذاری و نظارت دولت در بخش تولید و بازار محصولات و لزوم واگذاری مسئولیت‌ها به تشکل‌ها و انجمن‌های مرتبط»، اشاره می‌کند و می‌گوید: متاسفانه این نظر هیچ گاه به اجرا در نیامد.

او در تشریح راهکارهای پیشنهادی در خصوص افزایش میزان برداشت زعفران در راستای ارتقای جایگاه این محصول، متذکر می‌شود: اعمال مدیریت صحیح در تولید زعفران و حمایت از زعفران‌کار و افزایش مستمر کیفیت و میزان برداشت در هکتار از طریق عملی کردن روش‌های علمی کاشت و آموزش کشاورزان در کنار اعمال روش‌هایی برای جلوگیری از ضرر و زیان ناشی از سرمازدگی و یا گرمای شدید تابستان، (صرف نظر از تکرار بحث شناسنامه دار نمودن که می‌تواند منجر به دستیابی به یک آمار صحیح باشد) از جمله عوامل موثر در افزایش میزان برداشت این محصول می‌باشد.

رقابت جهانی در کشت زعفران شدت گرفته است

دبیر شورای ملی زعفران، در تشریح راهکارهای موجود برای حفظ جایگاه ایران در بازار جهانی این محصول، بیان می‌کند: با توجه به اینکه کشت زعفران در حال حاضر مورد توجه بسیاری از کشورها قرار گرفته است (از جمله کشورهای آسیای میانه نظیر ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ترکیه، آذربایجان و افغانستان و همچنین برخی کشورهای اروپایی نظیر بلغارستان، اسلواکی، یونان و دیگر کشورهای شمال شرق اروپا، که برخی از آن‌ها سابقه کشت زعفران داشته و اکنون در حال توسعه یا احیای آن هستند)، امکان ایجاد محدودیت در کشت این محصول در سطح جهانی وجود ندارد.

وی ادامه می‌دهد: در چنین شرایطی، ضرورت دارد تا ایران با تکیه بر مزیت‌های کیفی و تکنولوژیکی، موقعیت خود را در بازارهای بین‌المللی حفظ کند. از جمله راهکارهای پیشنهادی می‌توان به توسعه کشت زعفران ارگانیک، بهبود مستمر کیفیت محصول، استفاده از تجهیزات و ماشین‌آلات نوین در کاشت، برداشت، جداسازی و خشک‌کردن کلاله زعفران، افزایش عملکرد در هکتار و حذف باقی‌مانده‌های سموم و آلاینده‌ها از محصول نهایی اشاره کرد.

منوچهری همچنین تبلیغ اصالت و خلوص زعفران ایران را یکی از مولفه‌های کلیدی در رقابت‌پذیری بین‌المللی دانسته و تاکید می‌کند: اجرای این برنامه‌ها، نیازمند تامین منابع مالی کافی و همکاری موثر میان بخش‌های دولتی و خصوصی است تا بتوان از مزیت‌های رقابتی ایران در این حوزه صیانت کرد.

قاچاق و بی‌ثباتی سیاست‌های ارزی؛ تهدیدهای جدی برای صادرات رسمی زعفران ایران

منوچهری در ادامه این گفت‌وگو با اشاره به اهمیت حیاتی صادرات در پایداری تولید زعفران کشور، بیان می‌کند: صادرات بیش از ۸۷ درصد از زعفران تولیدی ایران، نشان‌دهنده نقش کلیدی صادرات در حفظ تولید، ایجاد اشتغال در زنجیره تولید و اقتصادی‌سازی فرآیند کشت این محصول است.

وی با ابراز نگرانی از ضعف مدیریت در بازارهای هدف و عدم نظارت مؤثر بر فعالیت صادرکنندگان، متذکر می‌شود: بی‌توجهی به سامان‌دهی بازارهای صادراتی و گسترش پدیده قاچاق زعفران، فضای فعالیت را برای صادرکنندگان رسمی دارای کارت بازرگانی و سابقه مشخص، محدود و پُرچالش ساخته است.

به گفته منوچهری، بررسی لیست صادرکنندگان فعال در بازه زمانی ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳، موید کاهش نقش صادرکنندگان اصلی و افزایش سهم روش‌های غیررسمی در صادرات زعفران کشور است.

دبیر شورای ملی زعفران در ادامه با اشاره به راهکارهای بهبود شرایط صادراتی، بر ضرورت بهره‌گیری از ابزارهایی همچون بازاریابی تخصصی، معرفی خواص و کاربردهای زعفران در صنایع غذایی، دارویی، آرایشی و بهداشتی تاکید کرده و می‌افزاید: مهم‌تر از همه، هویت‌بخشی به زعفران ایران و ایجاد اعتماد در مصرف‌کنندگان جهانی نسبت به اصالت و کیفیت این محصول، اقدامی بنیادین در راستای توسعه پایدار بازارهای صادراتی به شمار می‌رود؛ موضوعی که بدون تردید، مستلزم تدوین راهکارها، دستورالعمل‌ها و تامین منابع اجرایی است.

وی با بیان اینکه بحث بازگشت ارز حاصل از صادرات و ارائه آن با قیمت‌های دستوری از مشکلات صادرات زعفران است، تصریح می‌کند: طبیعی است چنانچه هدف دولت بازگشت ارز باشد، این امر می‌تواند با استفاده از راه‌های تشویقی و انگیزشی به جای اهرم‌های اجبار و تهدید صورت پذیرد و قطعا نیز نتایج بهتری حاصل می‌گردد.

منوچهری در پایان این گفت‌وگو به نگرانی صادرکنندگان با سابقه زعفران نسبت به ناخالصی زعفران‌هایی که به صورت قاچاق یا با روش‌های غیررسمی دیگر صادر می‌شوند، اشاره کرده و می‌گوید: ادامه این روند می‌تواند در بلندمدت منجر به بدنامی زعفران ایران در بازارهای جهانی شود. برای رفع این مشکل حذف قاچاق و کارت‌های اجاره‌ای از طریق اصلاح قوانین و رویه‌های جاری، حمایت از هویت بخشیدن به زعفران ایران، فراهم نمودن امکان مدیریت بر رفتار صادرکنندگان زعفران از طریق تبلیغ اصالت و کیفیت زعفران دارای نشان جمعی، تشویق صادرکنندگان و ایجاد مشوق‌های صادرات زعفران در بسته‌بندی‌های کمتر از 10 گرم به منظور حضور در سبد کالایی مصرف کننده نهایی و بازگشت حداکثری ارزش افزوده به کشور، پیشنهاد می‌شود.