سهم 10 درصدی بخش کشاورزی از انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایران

مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در پژوهشی با عنوان «سیاست‌ها و راهبردهایی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در بخش کشاورزی ایران» به بررسی میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در بخش کشاورزی ایران و ارائه راهبردهایی برای کاهش انتشار آنها پرداخت.

نتایج این پژوهش نشان می‌دهد میزان عمده انتشار در بخش کشاورزی ایران از منابع کودهای شیمیایی و آلی حدود 18.3 میلیون تن معادل CO₂، تخمیر روده‌ای دام‌ها ۲۰ میلیون تن معادل CO₂، مصرف برق بخش کشاورزی 19 میلیون تن معادل CO₂، مصرف گاز طبیعی بخش کشاورزی 11 میلیون تن معادل CO₂، مصرف سوخت‌های فسیلی برای ماشین‌آلات کشاورزی 8 میلیون تن معادل CO₂ و شالیزارها حدود یک میلیون تن معادل CO₂ در مجموع معادل 78 میلیون تن است.

با احتساب انتشار غیرمستقیم ناشی از آزادسازی کربن خاک، چرای دام‌ها و سوزاندن بقایای گیاهی حدود ۲۵ میلیون تن معادل CO₂ در مجموع انتشار گازهای گلخانه‌ای بخش کشاورزی ایران حدود ۱۰۳ میلیون تن معادل CO₂ برآورد شد؛ که حدود ۱۰ درصد از کل انتشار کشور را شامل می‌شود.

مطابق یافته‌های گزارش مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران، ارزیابی‌های قبلی از سهم بخش کشاورزی در انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایران به‌طور قابل‌توجهی کمتر از واقعیت بوده و نیازمند بازنگری و توجه ویژه در سیاست‌گذاری‌های ملی است.

یکی دیگر از یافته‌های مهم این پژوهش وجود ناهمخوانی میان داده‌های اندازه‌گیری شده میدانی در مقیاس بزرگ و آمارهای رسمی ارائه‌شده به نهادهایی مانند IPCC و UNFCCC است؛ این اختلافات در سطح ملی و جهانی و در مورد همه منابع انتشار دیده می‌شود.

بسیاری از گزارش‌های رسمی کشورها به UNFCCC به‌روز نیستند از جمله ایران که آخرین گزارش آن مربوط به سال ۲۰۱۰ است. گزارش‌های به‌روز شده نیز معمولاً دقت کافی برای نمایش واقع‌بینانه میزان انتشار ندارند. یکی از توصیه‌های کلیدی این پژوهش، استفاده گسترده‌تر از داده‌های صحرایی واقعی به‌جای تکیه صرف بر برآوردهای تقریبی نهادهای بین‌المللی است.

مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران راهکارهای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در بخش کشاورزی را به شرح زیر پیشنهاد داد:

–           در ایران، ناکارآمدی مصرف کودهای نیتراتی از عوامل اصلی انتشار گازهای گلخانه‌ای است. راهکارهایی مانند استفاده از کودهایی با رهایش کنترل‌شده (اوره با پوشش گوگردی)، اصلاح الگوی مصرف کودها (کاربرد به مقدار کم ولی به دفعات مکرر)، خصوصی‌سازی تولید کود، و حمایت از تحقیقات زیستی می‌توانند گذار به کشاورزی کم‌کربن را تسهیل کنند.

–           در زمینه جذب کربن، روش‌هایی مانند کشاورزی بدون خاکورزی کارایی محدودی در تثبیت کربن در عمق خاک دارد. همچنین، استفاده از مالچ و بقایای گیاهی نیز به‌دلیل چالش‌هایی مانند رقابت با خوراک دام و کمبود نیتروژن برای تجزیه با محدودیت مواجه است. در مقابل، دارکشت‌ورزی با تلفیق درخت و زراعت به‌عنوان گزینه‌ای پایدار نه‌تنها ظرفیت ذخیره‌سازی کربن را افزایش می‌دهد بلکه مزایای اقتصادی، محیط‌زیستی و بهره‌وری قابل توجهی نیز به همراه دارد.

–           برای کاهش متان حاصل از تخمیر روده‌ای دام‌ها، استفاده از واکسن و افزودنی‌هایی مانند NOP3 پیشنهاد شده است. با توجه به غلبه دامداری‌های سنتی در ایران، ضرورت دارد دولت با تخصیص یارانه به این افزودنی‌ها، حمایت از صنعتی‌سازی تدریجی دامداری‌ها و اجرای پژوهش‌های علمی هدفمند، زمینه به‌کارگیری این راهکارها را فراهم کند.

–           در شالیزارها، اقداماتی مانند افزایش عملکرد بدون افزایش سطح زیرکشت، رهاسازی بقایای برنج به‌جای سوزاندن آن، و کاهش سطح آب شالیزارها می‌تواند انتشار متان را کاهش دهد. استفاده از بازدارنده‌های نیترات‌زایی برای جلوگیری از افزایش اکسید نیتروز در این شرایط توصیه می‌شود.

–        در سطح سیاست‌گذاری، الگوگیری از کشورهایی مانند آمریکا که با اجرای سیاست‌هایی همچون «لایحه مزرعه» و «قانون کاهش تورم» موفق به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای شده‌اند، می‌تواند برای ایران نیز راهگشا باشد. اختصاص درصدی از تولید ناخالص داخلی به برنامه‌های کاهش انتشار، به‌ویژه در بخش کشاورزی، می‌تواند مسیر مناسبی برای حرکت به‌سوی کشاورزی کم‌کربن فراهم کند.

به طور کلی باید توجه داشت که گازهای گلخانه‌ای نظیر دی‌اکسید کربن، متان، اکسید نیتروژن و گازهای F با جذب و بازتابش پرتوهای گرمایی، نقش تعیین‌کننده‌ای در گرمایش زمین و تشدید تغییرات اقلیمی دارند. افزایش دمای کره زمین، یکی از اصلی‌ترین پیامدهای تغییر اقلیم است که در ایران با شدت بیشتری رخ داده و بر اساس گزارش‌ها، نرخ افزایش دما در کشور حدود دو برابر میانگین جهانی است.

مطالعات بین‌المللی نشان می‌دهد که افزایش دما تأثیر منفی مستقیمی بر رشد اقتصادی کشورها دارد. درحالی‌که ایران سهم بزرگی در اقتصاد جهانی، صنعت یا کشاورزی دنیا ندارد، اما طبق گزارش‌های جهانی در رتبه هشتم کشورهای منتشرکننده گازهای گلخانه‌ای قرار گرفته است.

در همین راستا صادرات برخی از صنایع کشور مانند پتروشیمی و فولاد به دلیل بالا بودن نرخ انتشار گازهای گلخانه‌ای این بخش دچار مشکل شده است. همچنین موضوع «مالیات بر کربن» که در برخی از کشورهای دنیا در حال اجرا است، با یک وقفه زمانی در ایران نیز مطرح خواهد شد.

اگر این سیاست به بخش کشاورزی هم تسری یابد، ممکن است این بخش نیز با چالش‌هایی جدی مواجه شود. بخش کشاورزی از طریق فرآیندهای کاشت و برداشت، تخمیر روده دام‌ها، استفاده از کودهای شیمیایی و آلی، شالیکاری و مصرف انرژی سهم قابل‌توجهی در انتشار گازهای گلخانه‌ای دارد.

با توجه به سهم بالای مصرف انرژی در بخش کشاورزی، به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر در انتشار گازهای گلخانه‌ای، کاهش انتشار در این بخش مستلزم یک رویکرد جامع است که در آن اصلاح الگوی مصرف نهاده‌ها و ساختار تولید آنها، توسعه زیرساخت‌های انرژی‌های تجدیدپذیر، حمایت‌های قانونی، مالی و پژوهشی از فناوری‌های کم‌کربن با مشارکت فعال دولت و بخش خصوصی باید در اولویت سیاست‌گذاری‌های ملی قرار گیرد.