بر اساس آخرین آمار، سطح زیرکشت گیاهان دارویی در استان(به استثنای زعفران) به بیش از ۲۶ هزار هکتار با تولیدی بالغ بر ۴۸ هزار تن رسیده است. گیاهانی چون زیره سبز، گل‌محمدی، بالنگو، آنقوزه، آنیسون و زیره کوهی، عمده محصولات این حوزه را تشکیل می‌دهند؛ اما این ظرفیت تولید، به‌دلیل نبود زیرساخت‌های تخصصی و نهادینه‌نشدن زنجیره ارزش، سهم ناچیزی از بازار صادراتی را برای استان به ارمغان آورده است.
ضعف در بسته‌بندی‌های استاندارد و صادرات‌محور، فقدان برندهای بین‌المللی، نبود آزمایشگاه‌های معتبر برای صدور گواهی‌های کیفی و مهم‌تر از آن، نبود یک زنجیره پیوسته و منسجم از مزرعه تا بازار هدف، از جمله موانع اصلی توسعه این صنعت به شمار می‌رود.
در چنین شرایطی، تدوین سند توسعه تولید و صادرات گیاهان دارویی استان خراسان رضوی، ضرورتی فوری و راهبردی برای فعال‌سازی ظرفیت‌های بالقوه این بخش و حرکت به‌سوی اقتصادی دانش‌بنیان و صادرات‌محور محسوب می‌شود.
گزارش پیش‌رو، به تحلیل مهم‌ترین چالش‌های ساختاری و پیشنهادهای اجرایی برای تدوین این سند خواهد پرداخت.
* ظرفیت‌های مغفول خراسان رضوی در زنجیره تولید و فرآوری گیاهان دارویی
رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی با اشاره به پتانسیل قابل‌توجه استان در حوزه گیاهان دارویی، بر ضرورت تدوین و اجرای یک راهبرد جامع برای بهره‌برداری پایدار از این ظرفیت تاکید کرد.
«احمد سلحشور» در گفت‌وگو با «اتاق اقتصاد» با بیان اینکه اقلیم نیمه‌خشک استان اگرچه محدودیت‌هایی را ایجاد می‌کند، اما همزمان با برخورداری از مراتع غنی، بستر مناسبی برای توسعه کشت و تولید گیاهان دارویی فراهم کرده، اظهار داشت: چنانچه موانع موجود در حوزه مقررات و دستورالعمل‌های سرمایه‌گذاری مرتفع شده و از مشارکت مردم و تشکل‌های تخصصی بهره گرفته شود، این ظرفیت می‌تواند به موتور خلق ثروت در اقتصاد منطقه تبدیل گردد.
وی هشدار داد: در صورت بی‌توجهی به این موضوع، نه‌تنها فرصت بهره‌برداری اقتصادی از منابع گیاهان دارویی از دست خواهد رفت، بلکه به دلیل برداشت‌های غیراصولی و بی‌ضابطه، گونه‌های نادر و ارزشمند این حوزه در معرض انقراض قرار خواهند گرفت.
سلحشور با استناد به آمارهای موجود، خاطرنشان کرد: در حال حاضر، یک واحد پالایشگاه گیاهان دارویی، ۳۱ واحد فرآوری (شامل زیره‌پاک‌کنی، گلاب‌گیری و تولید عرقیات) و حدود ۳۲۰ کارگاه کوچک خانگی در حوزه تولید عرقیات سنتی و بسته‌بندی در استان فعال‌اند؛ اما این ظرفیت هنوز با استانداردهای صنعتی فاصله دارد و جای توسعه جدی دارد.
رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق مشهد، توسعه صنایع فرآوری را یکی از مولفه‌های کلیدی در ایجاد ارزش افزوده، اشتغال‌زایی پایدار و افزایش درآمد ارزی کشور دانست و افزود: پیوند زدن بخش کشاورزی با صنعت از طریق کشاورزی قراردادی، شرط لازم برای توسعه پایدار زنجیره ارزش در این حوزه است. متاسفانه بی‌اعتمادی کشاورزان به بازار فروش و فقدان قراردادهای شفاف، باعث کاهش انگیزه آن‌ها برای کشت بسیاری از گونه‌های دارویی شده است.
سلحشور همچنین تدوین سند توسعه گیاهان دارویی استان را گامی راهبردی برای ساماندهی این بخش دانست و گفت: این سند توسط سازمان جهاد کشاورزی در حال تهیه است و در دبیرخانه شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی استان نیز موضوع را مطرح و ثمریابی آن را، با اولویت، خواستار شده‌ایم.
وی در بخش دیگری از سخنانش با تاکید بر لزوم حمایت عملی از سرمایه‌گذاران بخش فرآوری، اظهار داشت: تسهیل در صدور مجوزها، رفع موانع مالیاتی و ارائه تسهیلات بانکی به شرکت‌های فعال در حوزه استخراج مواد موثره گیاهی و داروسازی با استفاده از گیاهان دارویی، اقدامی ضروری برای تقویت این زنجیره است.
* سهم ایران از بازار جهانی گیاهان دارویی، کمتر از نیم درصد است
رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق مشهد، ارتقای بهره‌وری را در گرو آموزش کارشناسان و کشاورزان و استفاده از تکنولوژی‌های نوین در کاشت، داشت و برداشت دانست و خاطرنشان کرد: تمرکز بر آموزش و انتقال دانش، کاهش هزینه‌های تولید و ارتقای کیفیت محصول را به دنبال خواهد داشت.
سلحشور همچنین با اشاره به آمارهای بین‌المللی تصریح کرد: سهم ایران از بازار جهانی ۱۳۰ میلیارد دلاری گیاهان دارویی در سال ۲۰۲۲، کمتر از نیم درصد بوده است. این در حالی است که صادرات خام گیاهان دارویی ایران در سال گذشته حدود ۶۰۰ تا ۸۰۰ میلیون دلار برآورد می‌شود؛ اما در صورت فرآوری و استخراج مواد موثره، ارزش صادرات می‌تواند تا پنج برابر افزایش یابد. اگر سیاست‌گذاری‌ها به سمت جلوگیری از خام‌فروشی و تمرکز بر تولید محصولات صادرات‌محور حرکت کند، ایران می‌تواند سهم شایسته‌تری از بازار ۵۰۰ میلیارد دلاری گیاهان دارویی در افق ۲۰۵۰ کسب نماید.
* کشاورزی قراردادی؛ راهبرد مغفول در توسعه زنجیره ارزش گیاهان دارویی
یکی از چالش‌های بنیادین در مسیر توسعه پایدار گیاهان دارویی در کشور، فقدان سازوکارهای حمایتی موثر برای تولیدکنندگان این حوزه است. در شرایطی که کشت گیاهان دارویی مستلزم دسترسی به نهاده‌های تخصصی، دریافت مشاوره‌های فنی مستمر و برخورداری از بازار فروش مطمئن است، نبود قراردادهای تضمینی و بلندمدت، انگیزه ورود کشاورزان به این عرصه را تضعیف کرده است. در این میان، مدل «کشاورزی قراردادی» به عنوان الگوی موفق در بسیاری از کشورها، می‌تواند نقطه اتکایی برای توسعه این صنعت راهبردی تلقی شود؛ مدلی که در آن، شرکت‌های تخصصی با تامین نهاده، ارائه خدمات فنی و خرید تضمینی محصول، تولیدکننده را از ریسک‌های متعدد مصون می‌سازند.
با این حال، همچنان خلاء جدی در تکمیل زنجیره‌های تخصصی در حوزه پالایش، فرآوری، بسته‌بندی، بازاریابی و صادرات این محصولات احساس می‌شود؛ مسئله‌ای که مانع تحقق ارزش افزوده واقعی در این صنعت بوده و سبب شده است تا ایران با وجود تنوع گیاهی چشمگیر، سهمی بسیار محدود از بازار جهانی گیاهان دارویی را در اختیار داشته باشد.
در همین زمینه، «علی‌محمد شریعتی‌مقدم»، رئیس کمیسیون دانش‌بنیان، اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی مشهد، با تاکید بر ظرفیت بالای استان‌های شرقی کشور به‌ویژه خراسان رضوی در زمینه توسعه کشت و فرآوری گیاهان دارویی، گفت: این حوزه کاملاً با شرایط اقلیمی و زیرساخت‌های بومی استان‌ها سنخیت دارد. به‌ویژه آنکه وقوع پدیده‌هایی همچون خشکسالی، تغییر الگوهای بارشی و خسارات ناشی از سرمازدگی‌های مکرر، کشاورزی سنتی را در سال‌های اخیر با چالش‌های جدی مواجه کرده و لزوم تغییر در الگوی کشت را به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل نموده است.
وی با تشریح ساختار زنجیره ارزش گیاهان دارویی، تصریح کرد: این زنجیره از مرحله خلق دانش، تولید بذر و نهال‌های کشت‌بافتی آغاز شده و تا فرآوری صنعتی و تولید فرآورده‌های دارویی با استانداردهای جهانی ادامه می‌یابد. بنابراین طراحی این زنجیره باید به گونه‌ای باشد که تمامی نیازهای فنی، اقتصادی و نهادی ذی‌نفعان را پوشش دهد و منافع متوازن کشاورزان، سرمایه‌گذاران و مصرف‌کنندگان را تامین نماید.
شریعتی‌مقدم تاکید کرد: نقش شرکت‌های تخصصی در این میان حیاتی است؛ تامین تمامی نهاده‌های موردنیاز، ارائه مشاوره‌های کارشناسی در طول فصل رشد و خرید تضمینی محصول از جمله وظایفی است که بر عهده این نهادها قرار می‌گیرد. افزون بر آن، بایستی برای کشاورزانی که تمایل دارند در مراحل بعدی زنجیره مانند فرآوری و صادرات نیز مشارکت داشته باشند، سازوکارهای مالی و حقوقی پیش‌بینی شود تا در سود حاصل از ارزش افزوده نهایی سهیم شوند.
وی در پایان خاطرنشان کرد: پیاده‌سازی چنین الگوهایی نه‌تنها موجب ارتقای بهره‌وری و کاهش ریسک در تولید گیاهان دارویی خواهد شد، بلکه زمینه‌ساز خلق ثروت، تثبیت اشتغال و تحول در اقتصاد منطقه‌ای خواهد بود. بهره‌گیری از ابزار کشاورزی قراردادی، ضرورتی استراتژیک برای احیای این مزیت طبیعی در چهارچوب اقتصاد دانش‌بنیان و صادرات‌محور است.
خراسان رضوی از اهداف سند ملی گیاهان دارویی عقب مانده است
«در حالی که سند ملی توسعه گیاهان دارویی، مصوب سال ۱۳۹۲، در آستانه پایان بازه زمانی اجرایی خود قرار دارد، بسیاری از اهداف کلان آن، از جمله سهم ۲۰ درصدی داروهای گیاهی در بازار دارویی کشور، همچنان محقق نشده و سهم کنونی این داروها کمتر از ۴ درصد برآورد می‌شود؛ رقمی که در مقایسه با میانگین بیش از ۳۵ درصدی برخی کشورهای اروپایی، گویای عقب‌ماندگی جدی در این عرصه می‌باشد.»
«سمیرا سبزواری»، رئیس دفتر کشاورزی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی، با بیان مطلب فوق، افزود: استان خراسان رضوی، با وجود دارا بودن اقلیم مساعد، تنوع زیستی بالا و پیشینه کهن در بهره‌برداری از گیاهان دارویی، همچنان فاقد برنامه‌ریزی مدون برای بهره‌گیری موثر از این ظرفیت است.
وی با تاکید بر ضرورت بازنگری در اسناد راهبردی، اظهار داشت: موضوع به‌روزرسانی سند ملی توسعه گیاهان دارویی، در بهمن‌ماه سال گذشته، در دبیرخانه شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی استان مطرح شد و مقرر گردید تا پایان خرداد سال جاری، «برش استانی» این سند، با مشارکت بخش‌های دولتی و خصوصی نهایی گردد. این اقدام، باید با انطباق کامل بر اسناد آمایش سرزمین، سند توسعه منطقه‌ای و شناسایی گونه‌های بومی و دارای مزیت نسبی صورت بگیرد.
*تمرکز بر زنجیره ارزش، استانداردسازی و سیاست‌گذاری صادرات‌محور
سبزواری با انتقاد از فقدان زنجیره منسجم از تولید تا بازار، تصریح کرد: حلقه‌های فرآوری، بسته‌بندی، بازاریابی و صادرات باید به یکدیگر متصل و تقویت شوند. وی استانداردسازی محصولات، حمایت از صنایع تبدیلی و کنترل موثر فروشگاه‌های عرضه گیاهان دارویی را از الزامات توسعه این بخش دانست و بر نقش نظارتی معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی در این زمینه تاکید کرد.
وی با اشاره به برخی خلاهای اجرایی اظهار داشت: صدور مجوز برای فروشگاه‌ها و فعالان فاقد تخصص، بدون نظارت کافی، به کیفیت و اعتبار این حوزه آسیب زده است.
*از توسعه کشت قراردادی تا بسته‌های حمایتی فناورانه
رئیس دفتر کشاورزی اتاق مشهد، در بخش دیگری از سخنان خود، توسعه کشاورزی قراردادی، تدوین الگوی کشت، حمایت موثر از کشاورزان و راه‌اندازی شبکه‌های توزیع منسجم برای بازارهای داخلی و خارجی را از الزامات تثبیت این زنجیره دانست.
وی همچنین خواستار حمایت از سرمایه‌گذاران در حوزه فرآوری، تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان، ارائه تسهیلات هدفمند، پوشش بیمه‌ای برای درمان‌های گیاهی و تسهیل صدور مجوزهای آزمایشگاه تخصصی برای کنترل کیفی محصولات شد.
سبزواری نقش نهادهای تخصصی را در فرآیندهای قانون‌گذاری و اجرای سند توسعه حائز اهمیت دانست و خاطرنشان کرد: اتحادیه گیاهان دارویی باید به شکل موثر وارد عرصه تصمیم‌سازی شود. همزمان، استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای نوپایی که در زمینه گیاهان دارویی فعال شده‌اند، نیازمند حمایت‌های مالی و زیرساختی هستند.
وی در جمع‌بندی اظهاراتش، تاکید کرد: برای بالفعل‌سازی ظرفیت‌های عظیم خراسان رضوی در حوزه گیاهان دارویی، سیاست‌گذاری کلان در سطح ملی و اقدام اجرایی در سطح استانی باید به طور همزمان دنبال شوند؛ از جمله تامین تجهیزات فرآوری، آموزش هدفمند، ترویج فرهنگ مصرف گیاهان دارویی، حمایت از زنجیره ارزش و به‌ویژه، جلوگیری از خام‌فروشی. این‌ها راهکارهایی کلیدی برای دستیابی به جایگاه شایسته ایران در بازار جهانی ۵۰۰ میلیارد دلاری گیاهان دارویی تا سال ۲۰۵۰ است.
*خراسان رضوی، قطب متنوع گیاهان دارویی کشور با ۴۴ گونه شناسایی‌شده
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی از شناسایی و ثبت تولید ۴۴ گونه گیاه دارویی در این استان خبر داد و گفت: استانمان با برخورداری از اقلیم متنوع و اراضی گسترده زراعی و مرتعی، ظرفیت بی‌نظیری در حوزه کشت گیاهان دارویی دارد و اکنون از نظر سطح زیر کشت، رتبه نخست کشور را به خود اختصاص داده است.
«محمد رجب‌زاده» اظهار داشت: سطح زیر کشت گیاهان دارویی در خراسان رضوی در سال جاری به بیش از ۲۸ هزار هکتار رسیده و بالغ بر ۵۲ هزار تن محصول از این سطح برداشت می‌شود. علاوه بر آن، ۳۷۰ هزار هکتار از عرصه‌های طبیعی استان نیز زیرپوشش گونه‌های دارویی ارزشمندی چون باریجه، کتیرا، آنغوزه، زرشک، گون و سایر گونه‌های بومی قرار دارد.
وی با اشاره به طرح‌های توسعه‌ای در اراضی دیم استان، تصریح کرد: در راستای طرح جهش تولید، اقدامات مهمی برای توسعه مکانیزه کشت گیاهانی همچون زیره سبز صورت گرفته و استفاده از دستگاه ریزدانه‌کار به‌جای روش سنتی کشت دستی، ضمن صرفه‌جویی در مصرف بذر، موجب یکنواختی و ارتقای کیفیت مزارع شده است.
*تداوم رتبه نخست در تولید زعفران و زیره سبز
رجب‌زاده خاطرنشان کرد: اگرچه خراسان رضوی در تولید گیاهان دارویی در جایگاه چهارم قرار دارد، اما در تولید زعفران و زیره سبز، همچنان رتبه اول کشور را از آن خود کرده است. به گفته وی، بالغ بر ۷۰ درصد زیره سبز کشور در این استان تولید می‌شود و حدود ۱۸ هزار بهره‌بردار، به غیر از زعفران‌کاران، در زمینه تولید گیاهان دارویی فعالیت دارند.
*توسعه زنجیره ارزش؛ حلقه‌ای کلیدی در گذار از خام‌فروشی
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان در ادامه به اقدامات صورت‌گرفته برای تکمیل زنجیره تولید گیاهان دارویی اشاره کرد و توضیح داد: توسعه واحدهای فرآوری و بسته‌بندی، تولید نشاء و بذر، و راه‌اندازی مراکز خرید تضمینی از جمله این اقدامات بوده است.
وی اضافه کرد: با این حال، رفع چالش‌هایی همچون تثبیت قیمت خرید، موانع صادراتی، فقدان باراندازهای تخصصی، و ضعف پوشش بیمه‌ای، نیازمند همراهی موثر و برنامه‌ریزی هماهنگ دستگاه‌های ذی‌ربط است.
* از ظرفیت تا واقعیت؛ لزوم پیاده‌سازی سند توسعه گیاهان دارویی استان
گزارش‌ها نشان می‌دهد که با وجود برخورداری خراسان رضوی از زیرساخت‌های اقلیمی، تنوع گونه‌های دارویی و دانش بومی، این استان هنوز سهم شایسته‌ای از بازار جهانی گیاهان دارویی کسب نکرده است. عقب‌ماندگی از سند ملی توسعه، خام‌فروشی، نبود زنجیره ارزش منسجم و کمبود حمایت‌های فناورانه، از جمله چالش‌هایی هستند که تحقق این مزیت راهبردی را به تاخیر انداخته‌اند.
در این شرایط، تدوین «برش استانی سند توسعه گیاهان دارویی» با مشارکت بخش دولتی و خصوصی، گامی سرنوشت‌ساز برای عبور از موانع پیش‌رو و ورود به زنجیره ارزش صادرات‌محور محسوب می‌شود. به اعتقاد کارشناسان، اجرای هوشمندانه این سند می‌تواند خراسان رضوی را از یک تولیدکننده خام‌فروش، به بازیگری اثرگذار در بازار جهانی گیاهان دارویی بدل سازد و موجبات خلق اشتغال، حفاظت از منابع طبیعی و رشد اقتصاد دانش‌بنیان در منطقه را فراهم آورد.
ثبت دیدگاه
مجموع دیدگاهها : 0در انتظار بررسی : 0انتشار یافته : ۰