اینترنت ناپایدار؛ ترمز رشد اقتصاد دیجیتال

در چنین شرایطی، کسب‌وکارهای دیجیتال نه‌تنها امکان برنامه‌ریزی بلندمدت خود را از دست داده‌اند، بلکه بخش قابل‌توجهی از توان و سرمایه‌شان صرف تاب‌آوری و بقا در بحران شده است؛ مسیری که آن‌ها را از نوآوری و حضور موثر در رقابت جهانی بازمی‌دارد.

در این گزارش سراغ صاحبنظران این عرصه رفتیم و از وضعیت فعلی اقتصاد دیجیتال در خراسان رضوی و کشور و چشم‌انداز آن پرسیدیم.

*اینترنتِ ناپایدار؛ زخمی بر پیکر زیست‌بوم دیجیتال ایران

رضا الفت‌نسب، رئیس اتحادیه کشوری کسب‌وکارهای مجازی، در گفت‌وگو با «اتاق اقتصاد»، تصویر دقیقی از تبعات این بحران ترسیم می‌کند؛ از بی‌اعتمادی عمومی گرفته تا رکود سرمایه‌گذاری، مهاجرت نیروی انسانی، و فروپاشی امید.

او با تاکید بر اهمیت ثبات و پیش‌بینی‌پذیری زیرساخت ارتباطی در رشد اقتصاد دیجیتال می‌گوید: در وضعیت فعلی، فعالان حوزه دیجیتال امکان برنامه‌ریزی حتی برای میان‌مدت را هم ندارند. این بی‌ثباتی باعث رکود سرمایه‌گذاری در بازاری شده که بیش از هر چیز تشنه تزریق سرمایه است. تیم‌های استارتاپی با استرس دائمی، بی‌انگیزگی گسترده و ناامیدی روبه‌رو هستند.

او خاطرنشان می‌کند که اتحادیه در حال حاضر آمار دقیقی از میزان خسارت‌های واردشده به کسب‌وکارهای عضو ندارد و جمع‌آوری چنین آماری را به‌دلیل فقدان شفافیت ساختاری دشوار می‌داند. به گفته او، در حالی‌که ماهانه حدود ۸ هزار جواز کسب صادر می‌شود و بیش از ۸۰ هزار نماد اعتماد الکترونیکی فعال هستند، هیچ‌کدام از این منابع به‌تنهایی داده‌هایی منسجم و تحلیلی در اختیار اتحادیه نمی‌گذارند.

الفت‌نسب به تاثیر گسترده اختلالات اینترنتی بر گروه‌های مختلف فعال در زیست‌بوم دیجیتال اشاره کرده و می‌گوید: بیشترین آسیب را مشاغل نوظهور، تولیدکنندگان محتوا، فریلنسرها و کسب‌وکارهای مبتنی بر API و اینستاگرام دیده‌اند. بسیاری از فریلنسرها که با مشتریان خارجی در ارتباط بودند، برخی قراردادهایشان را از دست داده‌اند و فعالیت‌شان را به کشورهایی مثل ترکیه یا امارات منتقل کرده‌اند. در کنار آن، تولیدکنندگان محتوای فعال در پلتفرم‌های خارجی بخشی از درآمد دلاری خود را از دست داده‌اند.

* رشد نگران‌کننده مهاجرت نیروهای کلیدی زیست‌بوم فناوری

رئیس اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی اضافه می‌کند که تبعات این وضعیت تنها به کاهش درآمد محدود نشده و آینده شغلی و امنیت روانی فعالان این حوزه را نیز به‌شدت تهدید می‌کند. او از رشد نگران‌کننده مهاجرت نیروهای کلیدی این بخش خبر می‌دهد و می‌گوید: برخی تیم‌ها به‌صورت جدی در حال بررسی انتقال فعالیت خود به خارج از کشور هستند. این مسئله حتی پیش از بحران‌هایی مثل جنگ اخیر هم وجود داشت و اکنون تشدید شده است. برخی از اعضا در حال اقدام برای دریافت ویزای کاری و نقل مکان به کشورهای دیگر هستند.

او با هشدار نسبت به پیامدهای تداوم این روند، تاکید می‌کند: قطعی‌های اینترنت به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به پیکره اقتصاد دیجیتال ضربه زده‌اند. وقتی زیرساخت اعتماد عمومی آسیب ببیند، جذب سرمایه‌گذار داخلی یا خارجی تقریبا غیرممکن می‌شود. با ادامه این روند، کسب‌وکارهای دیجیتال ناچار به جمع کردن فعالیت یا مهاجرت خواهند بود.

* پیشنهاد ایجاد صندوق‌های خسارت یا بیمه‌های حمایتی

الفت‌نسب راه برون‌رفت از این بحران را در طراحی یک چهارچوب مدیریتی شفاف و پاسخ‌گو می‌داند و می‌گوید: باید پروتکلی مشخص برای مدیریت بحران‌های ارتباطی وجود داشته باشد؛ با اطلاع‌رسانی دقیق و موثر، حتی در شرایط بحرانی و اگر چنانچه بنا به دلایلی اعمال محدودیت اجتناب‌ناپذیر شد، باید به کسب‌وکارها فرصت آماده‌سازی داده شود.

او پیشنهاد ایجاد صندوق‌های خسارت یا بیمه‌های حمایتی را برای دوره‌های بحرانی مطرح کرده و می‌افزاید: حتی مهم‌تر از مقابله با بحران، برنامه‌ای روشن برای بازگشت به وضعیت پایدار پس از بحران لازم است. اگر چنین برنامه‌ای وجود نداشته باشد، ممکن است برخی بخش‌ها حتی پس از رفع محدودیت‌ها هم نتوانند به حالت عادی بازگردند.

الفت‌نسب در پاسخ به این پرسش که آیا همچنان امیدی به توسعه اقتصاد دیجیتال در کشور دارد یا خیر، نیز می‌گوید: من همیشه سعی کرده‌ام امیدوار باشم اما امیدِ بی‌عمل، بی‌فایده است. توسعه اقتصاد دیجیتال امروز بیش از هر زمان دیگری به اراده حاکمیتی نیاز دارد.

او در پایان تاکید می‌کند که اگر سیاست‌گذاران به اینترنت صرفا به چشم تهدید نگاه کنند و نه فرصت، فرار سرمایه انسانی و خروج برندها، دیگر یک اتفاق نگران‌کننده نخواهد بود؛ بلکه به واقعیتی روزمره و غیرقابل مهار تبدیل خواهد شد.

*چالش‌ها و الزامات توسعه اقتصاد دیجیتال در خراسان رضوی

«علی محمد شریعتی‌مقدم»، رئیس کمیسیون دانش‌بنیان، اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی، ناپایداری اینترنت را صرفا یک اختلال فنی یا زیان اقتصادی موقت نمی‌داند، بلکه از آن به‌عنوان تهدیدی ساختاری برای آینده زیست‌بوم فناوری کشور یاد می‌کند. به اعتقاد او، «کسب‌وکارهای دانش‌بنیان نه بر پایه زمین و ساختمان، بلکه بر دو چیز استوارند؛ اتصال به شبکه جهانی و اعتماد به ثبات زیرساخت‌ها.» از این منظر، قطع یا اختلال در اینترنت به معنای اخلال در سرمایه‌گذاری، صادرات خدمات، تعامل با مشتریان جهانی و فرآیندهای توسعه و آزمون محصول است؛ پیامدی که می‌تواند کل زنجیره ارزش یک اکوسیستم فناور را مختل کند.

وی با اشاره به نقش حیاتی نیروی انسانی در این اکوسیستم، هشدار می‌دهد: وقتی یک مهندس نرم‌افزار نتواند پروژه‌ای را تحویل دهد یا تیمی به‌خاطر قطعی اینترنت از رقابت جهانی عقب بماند، مهاجرت دیگر فقط فردی نیست؛ گاهی کل شرکت یا محصول به کشوری دیگر منتقل می‌شود.

او از این پدیده به‌عنوان «مهاجرت سازمانی» نام می‌برد؛ شکلی عمیق‌تر و پُرهزینه‌تر از فرار مغزها.

در نگاه شریعتی‌مقدم، آسیب‌های ناشی از قطع ارتباط پایدار، فقط مالی نیستند. قطع اینترنت باعث فروپاشی زنجیره‌های مشارکت، توقف تبادل داده و ایزوله‌شدن تیم‌های فناور می‌شود.

او می‌گوید: در بلندمدت، این یعنی فرسایش اکوسیستم فناوری و حذف رقابت‌پذیری جهانی. شریعتی‌مقدم همچنین بر پیامدهای روانی و مدیریتی ناپایداری ارتباطات تاکید و بیان می‌کند: وقتی نمی‌دانید هفته آینده اینترنت دارید یا نه، نمی‌توانید سرمایه‌گذار جذب کنید، برنامه‌ریزی کنید یا حتی انگیزه‌ای برای ماندن داشته باشید.

در پاسخ به اینکه کدام گروه‌ها بیشترین ضربه را از اختلالات اینترنتی خورده‌اند، او تحلیل دقیقی ارائه می‌دهد: اقتصاد دیجیتال یک زنجیره به‌هم‌پیوسته است و قطع ارتباط مانند بریدن اکسیژن برای همه اجزای آن عمل می‌کند. با این حال، فریلنسرها و نیروهای متخصص فعال در بازارهای جهانی در خط مقدم آسیب هستند؛ چرا که به ابزارهای ابری، درگاه‌های پرداخت بین‌المللی و پلتفرم‌های خارجی وابسته‌اند.

او در ادامه، توسعه‌دهندگان نرم‌افزار، تیم‌های استارتاپی و شرکت‌های حوزه رمزارز را نیز از جمله گروه‌های آسیب‌پذیر می‌داند و می‌گوید: نوآوری در محیط ایزوله ممکن نیست. قطع دسترسی به منابع جهانی و APIها یعنی توقف رشد.

به گفته شریعتی‌مقدم، اختلال اینترنتی حتی شرکت‌هایی با سابقه صادرات موفق را هم به مرز کوچک‌سازی یا انصراف از بازارهای بین‌المللی کشانده است.

*اینترنت ناپایدار؛ تهدیدی برای اعتماد سرمایه‌گذار

رئیس کمیسیون دانش‌بنیان، اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی اتاق خراسان رضوی معتقد است که محدودسازی اینترنت، تنها به معنای از دست رفتن ابزارهای فنی نیست، بلکه مهم‌تر از آن، به تضعیف اعتماد منجر می‌شود؛ اعتمادی که از نگاه سرمایه‌گذاران خارجی و شرکای بین‌المللی، مهم‌ترین پیش‌نیاز همکاری‌های پایدار است.

او توضیح می‌دهد: قطع اینترنت نشانه‌ای است از نبود ثبات در زیرساخت ارتباطی، اعمال تصمیمات ناگهانی و بدون اطلاع‌رسانی و ناتوانی شرکت‌ها در حفظ برند خود. این یعنی تضعیف سه‌گانه زمان، کیفیت و اعتماد در رقابت جهانی.

*تاب‌آوری پُرهزینه؛ راه‌حل یا بن‌بست؟

در پاسخ به پرسشی درباره تجربه‌های موفق تاب‌آوری در استان خراسان رضوی، شریعتی‌مقدم تاکید می‌کند که تقریبا هیچ شرکت فناوری به‌طور کامل از آسیب‌های ناشی از بحران اینترنت در امان نمانده است.

او می‌گوید: برخی شرکت‌ها با استفاده از نقدینگی گذشته، سرورهای خارجی یا مسیرهای غیررسمی برای دور زدن محدودیت‌ها، به‌طور موقت توانسته‌اند فعالیت خود را ادامه دهند، اما این راهکارها پُرهزینه و ناپایدار است. برخی دیگر ناگزیر شده‌اند بازار هدف خود را به داخل کشور محدود کنند، که در بلندمدت به معنای عقب‌ماندن از موج جهانی نوآوری است.

این فعال اقتصادی وضعیت موجود را بیشتر نمونه‌ای از تاب‌آوری پُرهزینه می‌داند تا الگویی برای موفقیت، و هشدار می‌دهد که «صرف انرژی برای بقا، جای توسعه و نوآوری را گرفته است.»

*قطع اینترنت؛ تهدیدی برای تاب‌آوری ملی

شریعتی‌مقدم از برنامه کمیسیون دانش‌بنیان برای تدوین گزارشی جامع با مشارکت نهادهای استانی و اتاق ایران خبر می‌دهد و می‌افزاید: قطع اینترنت، نه‌تنها تهدیدی برای رشد اقتصادی است، بلکه به مهاجرت نخبگان و کاهش تاب‌آوری ملی در برابر بحران‌ها منجر می‌شود.

رئیس کمیسیون دانش‌بنیان، اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی اتاق خراسان رضوی تاکید می‌کند که حل این چالش نیازمند بازنگری در سیاست‌گذاری‌ها، گفت‌وگوی واقعی با بخش خصوصی و پرهیز از تصمیمات ناگهانی است.

او می‌گوید: قطع اینترنت یعنی از بین رفتن اعتماد جهانی، جدا شدن از استانداردهای بین‌المللی فناوری، و تشدید مهاجرت سازمانی شرکت‌ها.

از نوآوری تا بقا؛ مسیر معکوس زیست‌بوم استارتاپی

به باور شریعتی‌مقدم، اقتصاد دیجیتال تنها یک بخش مستقل از اقتصاد نیست، بلکه زیربنای تحول در حوزه‌هایی همچون صنعت، کشاورزی، سلامت و آموزش است. چشم‌اندازی که او از آینده اکوسیستم استارتاپی استان ترسیم می‌کند، در صورت تداوم محدودیت‌ها، به‌غایت هشداردهنده است.

او عنوان می‌کند:  اگر روند کنونی ادامه یابد، با یک اکوسیستم تاکسیدرمی‌شده روبه‌رو خواهیم بود؛ نمایی منجمد و بی‌روح از چیزی که روزگاری پویا و زنده بود. استارتاپ‌ها بدون اکسیژن جهانی، از بازیگران جهانی به تامین‌کنندگان نرم‌افزار برای نهادهای سنتی بدل خواهند شد.

شریعتی‌مقدم ادامه می‌دهد: آنچه باقی می‌ماند، تصویری شبیه‌سازی شده از اقتصاد دیجیتال هستند؛ بی‌رقابت، وابسته به حمایت سیاسی و فاقد نوآوری. و این یعنی زوال تدریجی بنیان‌های حکمرانی نوآورانه در کشور.

*چالش‌های زیرساختی؛ از قطعی اینترنت تا اقتصاد دولتی

علی اسماعیلی، رئیس سابق پارک علم و فناوری خراسان رضوی، در گفت‌وگو با «اتاق اقتصاد»، به مجموعه‌ای از چالش‌های ساختاری اشاره می‌کند که مراکز فناورانه در مواجهه با بحران‌ها، اختلال‌های اینترنتی و محدودیت‌های ارتباطی با آن‌ها دست‌به‌گریبان‌اند.

او در ابتدا با تhکید بر آثار مستقیم قطعی‌های زیرساختی می‌گوید: بسیاری از شرکت‌های ما، به‌ویژه آن‌هایی که در حوزه IT فعال‌اند، نه‌تنها با قطعی اینترنت بلکه با قطعی برق نیز دچار چالش جدی می‌شوند. برخی از این شرکت‌ها سرورهای خود را خارج از کشور نگهداری می‌کردند و با قطع ارتباط، خدمات‌شان مختل شد. هرچند این وضعیت خوشبختانه موقتی بود.

وی در ادامه خاطرنشان می‌کند که مشکل تنها به قطعی‌ها محدود نیست و بیان می‌کند: حتی در شرایط عادی، کیفیت و سرعت اینترنت در کشور مطلوب نیست. اما مسئله اصلی، فراتر از اینترنت، در ساختار اقتصادی ماست؛ ساختاری دولتی که در شرایط بحرانی، از جمله در موضوع جنگ تحمیلی 12روزه، همه فرآیندها را متوقف می‌کند.

*تمرکزگرایی؛ مانعی جدی در مدیریت بحران

اسماعیلی، تمرکز شدید مسائل اداری در مرکز را یکی از موانع جدی شرکت‌ها در زمان بحران می‌داند و متذکر می‌شود: برای مثال، شرکتی در مشهد که با یک پالایشگاه همکاری دارد، نمی‌تواند در استان به مرجع تصمیم‌گیری دسترسی پیدا کند. همه دفاتر اصلی و مقامات تصمیم‌ساز در تهران متمرکز هستند و به‌محض بروز بحران، فرایندها متوقف می‌شود.

وی با اشاره به ساختار دولتی یا شبه‌دولتی اغلب کارفرمایان، تصریح می‌کند: در بحران اخیر، پرداخت بسیاری از مطالبات شرکت‌های فناور متوقف شد. تاخیر در پرداخت‌ها، عدم دسترسی به مدیران و نبود اختیار تصمیم‌گیری در استان، باعث شد تا برخی شرکت‌ها حتی در پرداخت حقوق کارکنان خود به مشکل دچار شوند. اینترنت تنها بخشی از ماجراست؛ اصل چالش، ساختار دولتی و تمرکز مدیریتی است.

به گفته او، پیامدهای بحران صرفا اقتصادی نبوده و نیروی انسانی هم امنیت روانی خود را در این شرایط از دست می‌دهد.

*توسعه اقتصاد دیجیتال نیازمند بازنگری در زیرساخت‌ها

رئیس سابق پارک علم و فناوری خراسان رضوی تاکید می‌کند که توسعه اقتصاد دیجیتال بدون تقویت زیرساخت‌های پایه امکان‌پذیر نیست و می‎افزاید: این فقط درباره اینترنت نیست؛ برق، گاز و حتی سیاست‌گذاری‌ها نیز باید بازنگری شود. اگر در پارک در حال رشد هستیم، یکی از دلایل آن تلاش ما برای فراهم‌سازی زیرساخت‌ها تا حد ممکن بوده است.

اسماعیلی در ادامه به برخی اقدامات اجرایی اشاره می‌کند و می‌گوید: با همکاری وزارت ارتباطات درخواست کردیم تا IP برخی شرکت‌های مستقر در پارک، حتی در زمان محدودیت اینترنت، فعال باقی بمانند. خوشبختانه این درخواست در بعضی سطوح، مورد موافقت قرار گرفته است.

وی همچنین به اهمیت زیرساخت‌های حمایتی در زمان بحران اشاره کرده و توضیح می‌دهد: در جریان جنگ سایبری، متوجه ضعف جدی در پدافند غیرعامل شرکت‌های فناور شدیم. بلافاصله اقدام به طراحی راهکارهایی کردیم، از جمله تشکیل صندوق تامین مالی مشترک میان شرکت‌ها برای استفاده در شرایط اضطراری.

*آماده‌سازی برای بازارهای جایگزین

اسماعیلی در خصوص توجه شرکت‌های فعال در این بخش به بازارهای جایگزین نیز می‌افزاید: اگر بازارهای سنتی به هر دلیل دچار انسداد شوند، باید از برای بازارهای جایگزین برنامه‌ریزی و ریل‌گذاری شود. واحد توسعه بازار پارک، در همین راستا، تغییر استراتژی فروش برخی شرکت‌ها را آغاز کرده است.

رئیس سابق پارک علم و فناوری خراسان رضوی درباره یکی از چالش‌های بحرانی، یعنی عدم پرداخت مطالبات شرکت‌ها نیز توضیح می‌دهد: با استفاده از صندوق پارک، بخشی از این مطالبات را از طریق سازوکار خرید دین پوشش دادیم. همچنین با نهادهایی مانند بیمه و مالیات جهت تعویق سررسیدها رایزنی کردیم. تسهیلات پارک نیز با تمدید دوماهه در اختیار شرکت‌ها قرار گرفت.

او درباره ارتباط پارک با بخش خصوصی و اتاق بازرگانی استان نیز عنوان می‌کند: انجمنی از شرکت‌های فناور در اختیار داریم که نمایندگانی در اتاق بازرگانی خراسان رضوی دارند. این ارتباط نزدیک، مبتنی بر مشورت است و از ظرفیت آن‌ها در جلسات مختلف، به‌ویژه در تدوین سیاست‌ها استفاده می‌کنیم.

*لزوم تمرکززدایی و بازنگری در سیاست‌گذاری‌ها

رئیس سابق پارک علم و فناوری خراسان رضوی  درجمع‌بندی اظهاراتش می‌گوید: ما باید به‌طور جدی به تمرکززدایی بیاندیشیم. ضرورتی ندارد همه دفاتر مرکزی، تصمیم‌گیران و ساختارهای اداری در تهران متمرکز باشند. در شرایط بحرانی، نبود اختیار در استان‌ها به فلج‌شدن اقتصاد محلی می‌انجامد.

او هشدار می‌دهد: اقتصاد دیجیتال نیازمند نگاهی تازه است. با ساختارهای سنتی و رویکردهای دولتی نمی‌توان انتظار رشد فناوری را داشت. شرکت‌های دانش‌بنیان باید نه‌تنها مورد حمایت قرار بگیرند، بلکه به‌عنوان پیشران اقتصاد آینده شناخته شوند. در غیر این صورت، شکاف ما با اهداف کلان کشور روزبه‌روز بیشتر خواهد شد.