حلقه‌های گمشده از زنجیره ارزش

* فرآوری مواد معدنی؛ ضرورتی راهبردی برای خراسان رضوی

«بهرام شکوری»، رئیس کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران و رئیس انجمن مس کشور، در همین رابطه عنوان می‌کند: توسعه فرآوری مواد معدنی با ارزش‌افزوده پایین‌تر، ضرورتی گریزناپذیر برای آینده اقتصادی خراسان رضوی است. او هشدار می‌دهد که خام‌فروشی و خروج مواد اولیه، فرصت‌های اشتغال و سرمایه‌گذاری را از استان دور ساخته و منافع آن را به سایر مناطق یا حتی کشورهای دیگر منتقل می‌کند.

وی در تبیین موانع موجود، سیاست‌گذاری‌های ارزی و تجاری را یکی از جدی‌ترین چالش‌ها برمی‌شمارد. «پیمان‌سپاری ارزی و الزام به فروش ارز صادراتی با نرخ غیرواقعی»، به گفته او، بازدهی سرمایه‌گذاری را در حوزه فرآوری کاهش داده و عوارض صادراتی نیز انگیزه فعالان اقتصادی را تضعیف کرده است؛ در حالی‌که واردات مشابه بعضا بدون تعرفه صورت می‌گیرد. شکوری این وضعیت را «سیاست معکوس تعرفه‌ای» می‌خواند و خواستار بازنگری فوری در آن است.

او توضیح می‌دهد: متاسفانه سیاست‌های ارزی موجود، رغبت و انگیزه فعالان اقتصادی برای ورود به روند توسعه زنجیره ارزش در این بخش را کاهش داده است.

شکوری تاکید می‌کند: علاوه بر این، مجموعه‌ای از موانع زیرساختی و اجرایی نیز بر سر راه توسعه فرآوری قرار دارد؛ از جمله بروکراسی پیچیده در صدور مجوزها، کمبود برق صنعتی و منابع پایدار آبی، محدودیت در تامین گاز و سوخت، نارسایی در راه‌های دسترسی و نبود شهرک‌های صنعتی تخصصی، دشواری واردات ماشین‌آلات و محدودیت در تخصیص مواد ناریه، چند قلم از لیست بلند و بالای مشکلات در این بخش است.

به باور شکوری، این چالش‌ها فعالیت معادن روباز را مختل کرده و سرمایه‌گذاران را دلسرد ساخته است.

«موضوع سرمایه‌گذاری نیز بُعد دیگری از این معادله است.» شکوری تصریح می‌کند: هرچند سرمایه‌گذاران داخلی و برخی شرکت‌های خارجی علاقه‌مندی اولیه نشان داده‌اند، اما بی‌ثباتی سیاستی، نگرانی از آینده اقتصادی کشور و هزینه‌های بالاتر در مقایسه با استان‌هایی نظیر کرمان و یزد، مانع ورود جدی آن‌ها به این بخش می‌شود.

به گفته او، ضعف زیرساخت‌ها و فاصله استان تا بنادر صادراتی، جذابیت سرمایه‌گذاری را کاهش داده است؛ حال آنکه کشورهایی با ذخایر معدنی کمتر، همچون عمان و قزاقستان، توانسته‌اند با جذب سرمایه، از ایران پیشی بگیرند.

*دست‌اندازهای تکمیل زنجیره ارزش در بخش معادن

رئیس انجمن مس ایران در ادامه، به ضعف زنجیره تامین و نبود پیوند میان معادن کوچک و واحدهای فرآوری اشاره می‌کند. او تشکیل خوشه‌های معدنی را راهکاری برای کمک به این مسئله عنوان می‌کند و می‌گوید: «واحدهای فرآوری بزرگ باید به‌منزله قله عمل کنند و معادن کوچک‌مقیاس در نقش دامنه‌های این قله‌ها، خوراک لازم را تامین نمایند.»

این مدل خوشه‌ای، به باور وی، نه‌تنها هزینه حمل‌ونقل را کاهش می‌دهد، بلکه پایداری اقتصادی واحدها را تضمین خواهد کرد. تحقق این الگو، مستلزم انعقاد قراردادهای بلندمدت تضمینی میان معادن و کارخانه‌ها و ایجاد شهرک‌های فرآوری مجهز به زیرساخت‌های کامل است.

شکوری در جمع‌بندی اظهاراتش هشدار می‌دهد: اگر اقدام جدی برای تکمیل زنجیره ارزش در خراسان رضوی صورت نگیرد، این استان به صادرکننده صِرف مواد اولیه با سود حداقلی بدل خواهد شد.

به تعبیر او، چنین روندی نه‌تنها به خروج ارزش‌افزوده و اشتغال از استان می‌انجامد، بلکه معادن به جای آنکه محور توسعه باشند، به سکویی برای انتقال ثروت به دیگر مناطق تبدیل خواهند شد.

*الزامات تکمیل زنجیره فرآوری در معادن خراسان رضوی

خراسان رضوی به‌عنوان یکی از قطب‌های معدنی کشور، جایگاهی ممتاز در عرصه منابع استراتژیک ایران دارد. بر اساس برآوردها، در ذخایر سنگ‌آهن، طلا و مس رتبه‌های شاخصی در کشور دارد و از میان ۸۱ نوع ماده معدنی شناسایی‌شده در ایران، ۵۳ نوع در این استان موجود است؛ ذخایر احتمالی آن نزدیک به چهار میلیارد تن و ذخایر قطعی بالغ بر سه میلیارد تن برآورد شده است. این ظرفیت‌ها، خراسان رضوی را به «عسلویه شرق کشور» در حوزه سنگ‌آهن و به کانونی بالقوه برای توسعه صنایع پایین‌دستی و فرآوری مواد معدنی بدل ساخته است.

«غلامرضا نازپرور»، رئیس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق خراسان رضوی با اعلام آمارهای فوق، بر اهمیت تکمیل زنجیره فرآوری در این حوزه تاکید می‌کند و توسعه صنایع پایین‌دستی را مزیت بزرگ استان می‌خواند. او ابراز امیدواری می‌کند: با احداث واحدهای تولید آهن اسفنجی، مقاطع و ورق‌های فولادی و همچنین تامین آب از دریای عمان، این زنجیره به‌طور کامل تکمیل شود.

با وجود همه ظرفیت‌ها، چالش‌های متعددی مسیر توسعه این بخش را دشوار ساخته است. به گفته نازپرور، کمبود نیروی انسانی متخصص در رشته‌هایی همچون زمین‌شناسی و معدن، کمبود زیرساخت‌های حیاتی از جمله برق، منابع پایدار آبی، گاز، راه‌های دسترسی و شهرک‌های صنعتی تخصصی و محدودیت در واردات ماشین‌آلات معدنی از موانع اصلی پیش‌روی معادن استان به شمار می‌روند.

او همچنین به ناترازی انرژی و بحران آب اشاره کرده و هشدار می‌دهد که در صورت عدم انتقال آب از دریای عمان، صنایع معدنی و روند فرآوری آن‌ها با خطر زمین‌گیر شدن مواجه خواهند شد.

مشکلات حمل‌ونقل و قوانین متعارض، بخش دیگری از لیست مشکلات را تشکیل می‌دهند. رئیس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق خراسان رضوی می‌گوید: عدم توسعه خطوط ریلی موجب افزایش مداوم هزینه‌های حمل‌ونقل شده و دولت نیز با افزایش عوارض بارنامه‌ها، فشار مضاعفی به این بخش وارد کرده است. وی همچنین تعارض میان قوانین و بخشنامه‌های دولتی را مانعی بزرگ برای سرمایه‌گذاران دانسته و بر تشکیل کارگروهی ملی برای رفع این تعارضات و تفویض اختیارات بیشتر به استان‌ها تاکید می‌کند.

از نگاه او، مسئله حقوق دولتی معادن و جایگاه حقوقی سرمایه‌گذاران نیز باید بازنگری شود. نازپرور یادآور می‌شود: معدن جزو انفال است و سرمایه‌گذار در حکم مستاجر دولت محسوب می‌شود. بنابراین افزایش ناعادلانه حقوق دولتی و سلب برخی صلاحیت‌ها، موجب دلسردی بخش خصوصی خواهد شد.

*بدون حمایت لازم، معادن کوچک و متوسط زمینگیر می‌شوند

به رغم مسائل موجود، تحولات اخیر نشان می‌دهد که از سال ۱۳۹۸ سرمایه‌گذاری در استان به‌طور جدی به سمت معدن سوق یافته است. به باور نازپرور، این روند می‌تواند نویدبخش تکمیل زنجیره ارزش باشد؛ به‌شرط آنکه سیاست‌گذاری‌های دولت در مسیر تامین زیرساخت‌ها، حمایت از بخش خصوصی و ایجاد امنیت سرمایه‌گذاری قرار بگیرد.

او در پایان با اشاره به نقش معادن کوچک و متوسط در توسعه منطقه‌ای، خواستار حمایت فوری دولت می‌شود و تاکید می‌کند: بدون حمایت‌های لازم، بسیاری از معادن استان یا تعطیل خواهند شد یا با حداقل ظرفیت به فعالیت ادامه خواهند داد؛ وضعیتی که به معنای از دست رفتن بخش مهمی از ظرفیت‌های بالقوه اقتصادی خراسان رضوی خواهد بود.

*فقدان ساختارهای مشوق برای توسعه زنجیره معدن

حسین عباس‌نیا، معاون امور معدنی فولاد سنگان نیز در خصوص زنجیره ارزش معدن و صنایع معدنی در استان بیان می‌کند: بخش بزرگی از کنسانتره و گندله آهن مورد نیاز صنعت فولاد کشور در استان تولید می‌گردد و همچنین تعدادی از واحدهایی نظیر فولاد خراسان، مقاطع فولادی را که قابل مصرف در صنعت ساختمان هستند را تولید می‌کنند.

وی ادامه می‌دهد: استخراج مواد معدنی شرط نخست تولید است بنابراین با توجه به افزایش قیمت حامل‌های انرژی، معدن و صنایع معدنی به صورت خودکار به سمت ایجاد ارزش بیشتر در مواد اولیه حرکت خواهند کرد. خراسان رضوی به عنوان یک استان معدنی، صنعتی، گردشگری، و مرزی پتانسیل بالایی برای توسعه همه جانبه، ازجمله رشد در بخش معدن و صنایع معدنی دارد.

عباس‌نیا با اشاره به اینکه کمبود امکانات زیرساختی، مهم‌ترین مانع توسعه زنجیره ارزش در مواد معدنی است، تصریح می‌کند: مواد معدنی خام باید در محیط معدن تغلیظ شده و سپس حمل شوند، لذا وجود زیرساخت‌هایی نظیر آب، برق و گاز در مناطق معدنی اهمیت فراوانی دارد. با توجه به اینکه با حمایت‌های دولتی و قانونی، زیرساخت‌های مورد نیاز از جمله شبکه آب، برق و گاز در مناطق دورافتاده توسعه یافته تا مصرف کننده در رفاه بیشتر قرار بگیرد، بنابراین باید با پشتیبانی سرمایه ای، حمایت‌های قانونی و … شبکه های زیرساختی در مناطق معدنی نیز توسعه یابد تا تولید کننده بتواند در مواد معدنی خام ارزش افزوده ایجاد کند.

وی ضمن گلایه از نبود ساختارهای ترغیب کننده برای توسعه زنجیره معدن ادامه می‌دهد: معتقدم که هیچ برنامه ای برای ترغیب سرمایه گذاران در کشور وجود نداشته و متقاضیان باید خودشان با پیگیری مستمر، ضمن عبور از موانع متعدد، شرایط فرآوری را فراهم کنند. در حال حاضر با توجه به اینکه سیاست‌گذاری بخش معدن به صورت متمرکز در تهران انجام می‌شود، تفاوت زیادی بین استان‌ها وجود ندارد و صرفا تلاش و پیگیری بخش‌های تولیدی مزیت ایجاد می‌کند.

*خراسان رضوی در زنجیره ارزش معدنی؛ از فولاد تا مس و طلا

خراسان رضوی امروز جایگاهی مهم در زنجیره ارزش معدن و صنایع معدنی کشور دارد؛ استانی که از سنگان تا بردسکن و از نیشابور تا سبزوار، طیفی گسترده از استخراج، فرآوری و صنایع پایین‌دستی را در دل خود جای داده است. به تعبیر «سید مسعود بامشگی»، مدیرعامل شرکت معدنی درکاو که در حوزه بهره‌برداری از معادن مس و فرآوری سنگ آهن فعال است، این استان توانسته است بخش قابل توجهی از زنجیره فولاد شرق کشور را فعال کند و همزمان در حوزه مس و طلا نیز گام‌هایی موثر بردارد.

او با اشاره به فعالیت واحدهای توانمند کنسانتره و گندله‌سازی در محدوده سنگان، خاطرنشان می‌کند: این واحدها خوراک زنجیره فولاد شرق کشور را تامین می‌نمایند و در ادامه، دو مجتمع فولادی استانمان نیز این زنجیره را تا تولید میلگرد و مقاطع فولادی پیش می‌برند. همچنین در سال‌های اخیر، معادن و صنایع مس در شهرستان‌های بردسکن، کاشمر و نیشابور فعال شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که بردسکن امروز به «قطب مس در شرق کشور» بدل شده و چندین کارخانه فلوتاسیون و کنسانتره، به همراه واحدهای کوچک SX/EW و یک واحد تولید کاتد مس در نیشابور به فعالیت مشغولند. در حوزه طلا نیز هرچند ذخایر استان پراکنده و عمدتا کوچک‌مقیاس هستند، اما معادن سه معدن شاخص همچنان کانون اصلی استخراج و فرآوری به شمار می‌روند.

بامشگی در تبیین مزیت‌های توسعه‌ای استان تاکید می‌کند: خراسان رضوی از موقعیت ژئو‌اکونومیک ویژه‌ای برخوردار است؛ همجواری معادن سنگان با واحدهای احیای مستقیم فولادی درون‌استانی، دسترسی به بازارهای افغانستان، پاکستان و ترکمنستان، امکان اتصال به آسیای میانه از مسیرهای ریلی و جاده‌ای (مانند راه‌آهن خواف–هرات و مسیر سرخس) و برخورداری از نیروی انسانی و دانش فنی بومی، زمینه‌ساز شکل‌گیری خوشه‌های معدنی-فولادی در شرق کشور است.

با این حال، توسعه صنایع پایین‌دستی در استان با موانع جدی روبه‌روست. این فعال معدنی مهم‌ترین چالش‌ها را در ناترازی انرژی و آب، کمبود سرمایه‌گذاری داخلی، عدم دسترسی به منابع مالی خارجی به دلیل تحریم‌ها، بی‌ثباتی مقررات گمرکی و مالیاتی و فرآیندهای طولانی و پیچیده اخذ مجوزهای دولتی برمی‌شمارد؛ مسائلی که گاه پروژه‌های معدنی را از توجیه اقتصادی خارج می‌کنند.

او در عین حال به سیاست‌های تشویقی اشاره می‌کند که می‌تواند زمینه‌ساز ترغیب سرمایه‌گذاران شود و توضیح می‌دهد: این اقدامات می‌توانند شامل معافیت‌های مالیاتی برای واحدهای معدنی در مناطق کمتر توسعه‌یافته، اولویت‌بخشی به طرح‌های دارای فرآوری و ارزش‌افزوده در محل، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و ایجاد پارک‌های علم و فناوری تخصصی و نیز بهره‌مندی از معافیت‌های گمرکی در منطقه ویژه اقتصادی سرخس برای واردات ماشین‌آلات باشد.

بامشگی در مقایسه خراسان رضوی با سایر استان‌های معدنی یادآور می‌شود: هرچند این استان در زنجیره فولاد از معدن تا میلگرد مسیر قابل توجهی را طی کرده است، اما در تکمیل زنجیره مس از استان‌هایی همچون کرمان عقب‌تر است.

او بزرگ‌ترین گلوگاه توسعه استان را کمبود آب می‌داند و با اشاره به تجربه کرمان در انتقال آب از خلیج فارس، تاکید می‌کند که خراسان رضوی نیز باید راه‌حلی پایدار برای تامین آب بیابد.

وی در جمع‌بندی خاطرنشان می‌کند: در صورت رفع بحران آب و انرژی، تثبیت سیاست‌های دولتی و یکسان‌سازی نرخ ارز، می‌توان انتظار داشت زنجیره فولاد در خراسان رضوی طی یک دهه آینده تکمیل گردد. همچنین، این استان ظرفیت آن را دارد که به یکی از قطب‌های شاخص مس کشور بدل شود و زمینه ایجاد واحدهای اولیه طلاکاری و حتی فلزات نادر خاکی نیز در آن فراهم آید.