طلای سرخی که رنگ می‌بازد

*روایت آماری از اوضاع و احوال «طلای سرخ»

آمارها از رشد صادرات زعفران در چهارماهه نخست ۱۴۰۴ حکایت دارند. بنابر اعلام منابع رسمی، در این بازه زمانی بیش از ۶۹ تن زعفران به ارزش ۶۱.۲ میلیون دلار صادر شده که به‌ترتیب نشان‌دهنده رشد ۵۶ درصدی در وزن و ۶۶ درصدی در ارزش است.

بر اساس این گزارش، امارات همچنان مسیر اصلی ورود این کالا به شبکه توزیع منطقه‌ای است؛ با این تفاوت که اسپانیا با جهشی محسوس به جمع مقاصد پیشتاز اروپا پیوسته و چین یک پله عقب نشسته و تایوان نیز جای ایتالیا را در میان پنج مقصد نخست گرفته است.

با این همه، پشت این ارقام به‌ظاهر مثبت، نگرانی جدی نهفته است: بخش قابل‌توجهی از زعفران صادرشده یا از مسیرهای غیررسمی خارج می‌شود، یا به مقاصدی می‌رود که محصول نهایی را با نام و برند کشور دیگری به بازار عرضه می‌کنند.

*برند زعفران ایران، قربانی سیاست‌های ارزی و صادرات فله‌ای

«فرهاد سحرخیز»، عضو هیأت نمایندگان اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی و از تولیدکنندگان و صادرکنندگان زعفران، معتقد است که اتخاذ سیاست‌های نادرست ارزی و صادراتی، همراه با کاستی‌های زنجیره ارزش (از جمله ضعف در جذب سرمایه، برندسازی و تداوم صادرات فله‌ای) باعث شده ایران، با وجود جایگاه نخست در تولید جهانی زعفران، هم سهم ناچیزی از بازار بین‌المللی این محصول داشته باشد و هم با اُفت مداوم ارزش صادرات خود مواجه شود.

او با اشاره به اینکه ایران حدود ۹۰ درصد تولید جهانی زعفران را در اختیار دارد، می‌گوید: با وجود کیفیت ممتاز زعفران ایرانی، بخش بزرگی از محصول همچنان بی‌نام‌ونشان و به‌صورت فله‌ای صادر می‌شود؛ موضوعی که سهم ایران را در بازار جهانی به‌شدت کاهش می‌دهد.

به‌گفته سحرخیز، مقصود از «کاهش» صرفا عدد صادرات نیست، بلکه میزان حضور کالا با نام و برند ایران در دست مصرف‌کننده نهایی است؛ شاخصی که آمار خام صادرات لزوما آن را نشان نمی‌دهد.

او می‌افزاید: در سال‌های اخیر، عواملی همچون تحریم‌ها و دشواری‌های انتقال ارز، ورود رقبا، نبود دیپلماسی اقتصادی فعال برای توسعه بازار و استمرار صادرات فله‌ای، ارزش زعفران ایران را در بازار جهانی به‌طور محسوسی پایین آورده است.

به گفته «سحرخیز»، برندهای ایرانی به دلیل تحریم‌های بین‌المللی، نبود حمایت ساختاری از صادرکنندگان واقعی، ضعف بازاریابی بین‌المللی، فقدان استراتژی روشن حضور در بازارهای هدف و عدم بهره‌گیری از شبکه‌های حرفه‌ای بازاریابی، نتوانسته‌اند جایگاه درخوری در جهان به‌دست آورند.

او مشکلات زنجیره ارزش زعفران ایران را از جدی‌ترین موانع ارتقای جایگاه جهانی می‌داند و تاکید می‌کند: پراکندگی اراضی و نظام خرده‌مالکی شدید، کمبود مکانیزاسیون، ضعف آموزش کشاورزان، نارسایی در فرآوری و بسته‌بندی، نبود نهادهای ناظر موثر و بی‌توجهی به سازوکارهای نوین تامین مالی، از چالش‌های اصلی این زنجیره است.

به اعتقاد این عضو هیات نمایندگان اتاق مشهد، بازارهای چین، هند و روسیه فرصت‌های مهمی برای توسعه صادرات زعفران ایران هستند، اما نبود برندهای معتبر و ضعف بازاریابی، مانع بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها شده است. او همچنین «فقدان ارتباط موثر و ارگانیک با شبکه‌های حرفه‌ای توزیع و فرنچایزهای بین‌المللی» را مسئله‌ای کلیدی می‌خواند و توضیح می‌دهد: سیاست‌های غلط خارجی، بسیاری از امکان‌های حضور در کانال‌های حرفه‌ای جهانی را از صادرکنندگان ایرانی سلب کرده است.

سحرخیز با انتقاد از سیاست‌های ارزی بانک مرکزی می‌افزاید: سیاست‌های ارزی غلط و ناپایدار، الزام به بازگشت ارز، محدودیت‌های گمرکی و صادراتی، و نبود مشوق‌های موثر همراه با ناآشنایی سیاست‌گذار با واقعیت‌های صادرات زعفران، قدرت رقابت صادرکننده ایرانی را کاهش داده و انگیزه‌ها را فرسوده است.

به‌گفته او، رویکرد نادرست در موضوع بازگشت ارز صادراتی، هم به صادرات رسمی لطمه زده و هم زمینه قاچاق به کشورهای همسایه را تقویت کرده است؛ به‌گونه‌ای که «صادرکنندگان واقعی» از چرخه تجارت این محصول خارج و صادرکنندگان غیرحرفه‌ای با کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای جایگزین شده‌اند، روندی که به صادرات زعفران و حتی برند زعفران ایرانی، آسیب جدی وارد کرده است.

*خطر از دست رفتن جایگاه زعفران ایران در بازارهای جهانی

«غلامرضا میری»، رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران خراسان رضوی، با ابراز نگرانی از تضعیف جایگاه ایران در بازار جهانی زعفران می‌گوید: ایران در حال از دست دادن مزیت تاریخی و تمدنی خود در بحث زعفران است. بیم آن می‌رود که در آینده، خاستگاه محصولی که هزاران سال در ایران تولید شده، به کشوری مانند افغانستان منتقل شود که از قضا سابقه چندانی در این حوزه ندارد و ما سهم و جایگاه خود را در تولید و صادرات زعفران واگذار کنیم.

او مهم‌ترین چالش فعلی را در رویه‌ها و مقررات جاری صادراتی می‌داند و تاکید می‌کند: این مقررات نه به سود دولت است و نه صادرکننده یا کشاورز، اما تضعیف جایگاه زعفران ایران در بازارهای کلیدی انجامیده است.

میری با اشاره به مشکل بازگشت ارز صادراتی توضیح می‌دهد: حل گره اصلی یعنی موضوع الزام بازگشت ارز می‌تواند بسیاری از مشکلات را برطرف کند. صادرکنندگان آماده‌اند ارز را با افتخار به کشور بازگردانند، اما باید اجازه داشته باشند آن را با نرخ توافقی یا آزاد عرضه کنند. نرخ نیما که به‌مراتب پایین‌تر از نرخ واقعی است، به زیان تولیدکننده و صادرکننده تمام می‌شود.

رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران خراسان رضوی در بخش دیگری از اظهاراتش به بازار آمریکا با ظرفیت ۴۰ تن و بازار عربستان با ظرفیت ۵۰ تن اشاره می‌کند که ایران به دلیل تحریم‌های سیاسی و محدودیت‌های ارزی عملاً از آن‌ها حذف شده است. او می‌گوید: در رقابت با تعرفه صفر برای افغانستان در هند و چین، صادرکننده ایرانی باید به‌ترتیب ۳۷ درصد و ۱۴ درصد تعرفه بپردازد؛ امری که مزیت زعفران ایران را برای این بازارها، به‌شدت کاهش می‌دهد.

او نسبت به خروج زعفران ایرانی از مجاری غیررسمی هشدار می‌دهد و می‌گوید: آمارها نیز این موضوع را تأیید می‌کنند. افغانستان تنها ۱۲ تن زعفران تولید می‌کند، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد ۶۹ تن از این محصول را صادر کرده است، یعنی آنچه به صورت قاچاق از ایران به افغانستان رفته، با نام این کشور روانه بازارهای هدف صادراتی شده است. جای تاسف دارد اگر کشوری مانند ایران با تولید ۵۰۰ تن زعفران، به‌سبب ندانم‌کاری‌ها و غفلت‌ها، میدان را به رقیبی تازه‌وارد بسپارد.

میری ادامه می‌دهد: متاسفانه در صورت تداوم وضع موجود، حتی اگر بازارهای جدیدی در چین، هند، روسیه، آفریقا یا آمریکای جنوبی ایجاد شود، باز هم به دلیل محدودیت‌های فعلی، سهمی نصیب ایران نخواهد شد و تنها تماشاگر خواهیم بود.

او می‌گوید: در حال ثبت جهانی برند ملی زعفران در سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) هستیم؛ اقدامی مهم، اما در شرایط کنونی، ثبت برند بدون امکان بهره‌گیری از مزایای صادراتی، اثر قابل‌ملاحظه‌ای نخواهد داشت.

میری در جمع‌بندی تاکید می‌کند: همه دستگاه‌های متولی، سال‌هاست که از این مشکلات آگاه هستند و راهکارها بارها ارائه شده، اما تصمیم‌گیری‌های جدی و موثر صورت نگرفته است.

به گفته او، در سال ۱۳۹۶ که هنوز پیمان‌سپاری ارزی وجود نداشت، ایران ۳۲۵ تن زعفران به ۴۷ کشور صادر می‌کرد؛ اما اکنون، با ۷۱ کشور مقصد، صادرات قانونی به ۲۱۴ تن کاهش یافته است، کاهشی ۱۱۱ تنی که با توجه به ثبات یا رشد تقاضای جهانی، تنها می‌تواند نشانه رشد قاچاق باشد.

او برآورد می‌کند که ماهانه حدود ۱۰ تن زعفران به‌صورت قاچاق از کشور خارج می‌شود و نتیجه می‌گیرد: بدون اصلاح جدی سیاست‌های ارزی و صادراتی، این خطر جدی وجود دارد که رقبا جای ما را در بازار جهانی زعفران بگیرند.

*زعفران ایران بر سر دوراهی

«علی حسینی»، عضو شورای ملی زعفران نیز با اشاره به وضعیت تولید این محصول راهبردی می‌گوید: با وجود ظرفیت بالای ایران و مزیتی که کشورمان در تولید زعفران دارد، عملکرد واقعی موجود، فاصله‌ای چشمگیر با توان بالقوه آن دارد.

وی توضیح می‌دهد: بر اساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، از ۱۲۷ هزار هکتار سطح زیرکشت، تنها ۴۰۰ تا ۴۵۰ تُن زعفران برداشت می‌شود؛ در حالی‌که با مدیریت صحیح، این عدد می‌تواند به بیش از هزار تن برسد. این شکاف عمیق، بیش از هر چیز، ریشه در ضعف آموزش کشاورزان دارد.

به اعتقاد او، مهم‌ترین گلوگاه زنجیره ارزش زعفران، هزینه بالای تولید است؛ هزینه‌ای که خود متاثر از عملکرد پایین در واحد سطح است.

حسینی ادامه می‌دهد: در حالت استاندارد باید از هر هکتار ۸ تا ۱۰ کیلوگرم برداشت شود، اما میانگین فعلی ۲ تا ۳.۵ کیلوگرم است؛ وضعیتی که هزینه تمام‌شده را بالا می‌برد و تداوم تولید را تهدید می‌کند.

این فعالان حوزه زعفران، راهکار حل این مشکل را در «آموزش هدفمند، مکانیزاسیون، و مدیریت علمی آب و خاک»، خلاصه می‌کند.

او با تاکید بر نقش کیفیت آب‌وخاک، زمان برداشت و سرعت خشک‌کردن در کیفیت نهایی می‌گوید: اتکای صرف به فروش خام، مزیت رقابتی خلق نمی‌کند. ایران با وجود رتبه نخست تولید این محصول، در بحث صنایع فرآوری سهم ناچیزی دارد و دستاوردهای علمی به‌دلیل نبود حمایت، بلااستفاده مانده است؛ در نتیجه، خطر واگذاری بازار به رقبا (به‌ویژه افغانستان) جدی است.

حسینی کیفیت بسته‌بندی زعفران ایرانی را قابل قبول می‌داند، اما بازارسازی و توسعه برند را پاشنه آشیل این صنعت می‌خواند و توضیح می‌دهد: در حالی‌که افغانستان، با بهره‌گیری از دانش کشاورزان ایرانی و پیازهای منتقل‌شده از خراسان، تولید خود را افزایش داده و صادرات رسمی و غیررسمی دارد، ما با غفلت از بازارها و فرصت‌ها، زمین بازی را به رقیب واگذار کرده‌ایم.

او در ادامه، پیمان‌سپاری ارزی را یکی از اصلی‌ترین موانع پیش روی صادرات می‌داند و توضیح می‌دهد: کشاورز نهاده‌های تولید را با ارز آزاد تهیه می‌کند، اما ارز حاصل از صادرات باید با نرخ نیمایی به کشور بازگردد؛ سازوکاری که قدرت رقابت را از صادرکننده واقعی گرفته و زمینه را برای رشد قاچاق فراهم کرده است. از سوی دیگر، تحریم‌ها و قطع ارتباطات بانکی، امکان فروش مستقیم زعفران را از بین برده و خریداران زعفران ایرانی را به استفاده از واسطه‌ها واداشته است. در چنین شرایطی بسیار دشوار است که از جایگاه برندسازی در این بخش صحبت کنیم.

* برند زعفران ایرانی پیوند مهمی با زنجیره تولید تا صادرات آن دارد

«محمد رجب‌زاده»، مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیزر در همین خصوص می‌گوید: سطح زیرکشت زعفران اکنون حدود ۹۵ هزار هکتار است، اما میانگین عملکرد در هر هکتار تنها ۳.۲ کیلوگرم بوده؛ رقمی که در سال‌های اخیر تقریباً ثابت مانده و حکایت از بهره‌وری پایین مزارع این محصول در استانمان دارد.

وی با اشاره به تاثیر تغییرات اقلیمی بر مزارع زعفران، توضیح می‌دهد: در سال ۱۴۰۲ به دلیل سرمازدگی‌های گسترده و شرایط نامساعد آب‌وهوایی، تولید استان به ۱۵۰ تن کاهش یافت؛ در حالی‌که متوسط سال‌های پیش از آن حدود ۲۷۰ تن بود.

او می‌افزاید: با وجود چالش‌هایی مانند محدودیت‌های ارزی و تحریم‌ها، صادرات زعفران استان از ابتدای سال جاری روندی صعودی داشته است اما همچنان باور داریم که کشورمان با داشتن مزیت تولید این محصول، در موضوع حفظ و ارتقای جایگاه خود در این بخش، موفق نبوده است.

رجب‌زاده در تحلیل نقاط ضعف زنجیره از مزرعه تا بازار به تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی و افزایش دما به عنوان عوامل بازدارنده ارتقای عملکرد تولید اشاره می‌کند و می‌افزاید: با این همه، در بخش فرآوری وضعیت نسبتا مناسبی داریم و بیش از ۳۰۰ کارخانه فرآوری گیاهان دارویی در استان فعال هستند و بخش عمده نیازهای فرآوری و بسته‌بندی زعفران را پوشش می‌دهند.

به‌گفته وی، در مکانیزاسیون کشت نیز پیشرفت‌هایی رخ داده است:« ادوات جدیدی که توسط شرکت‌های تخصصی معرفی شده، شرایط برداشت پیاز زعفران و فرآیند خشک‌کردن را به‌طور محسوسی بهبود داده و امروز انواع زعفران مانند نگین، سوپرنگین و اتویی با کیفیت مطلوب فرآوری می‌شوند.»

رجب‌زاده یکی از معضلات اساسی را پراکندگی اراضی و نظام خرده‌مالکی می‌داند و توضیح می‌دهد: فران محصولی است که پس از ۶ تا ۷ سال برداشت از یک قطعه زمین، دیگر نمی‌توان آن را در همان زمین کشت کرد، زیرا بهره‌وری به شدت افت می‌کند. همین موضوع، کشاورزان را ناچار به جابه‌جایی مکرر زمین کرده و به قطعه‌قطعه شدن اراضی دامن زده است.

او در جمع‌بندی تاکید می‌کند: با وجود همه چالش‌ها، وضعیت تولید نسبت به گذشته بهبود یافته، اما برای بالفعل‌کردن ظرفیت‌های این محصول ارزشمند، همچنان به اصلاحات اساسی در نظام آموزشی، به‌کارگیری کشاورزی نوین، سیاست‌گذاری صادراتی کارآمد و مدیریت بهینه منابع نیاز داریم.

به‌گفته این مقام مسئول، جایگاه برند زعفران ایران پیوندی مستقیم با جریان تولید و صادرات دارد؛ و از دست رفتن این ظرفیت‌ها، مزیت رقابتی کشور را به‌سادگی تضعیف خواهد کرد.