رؤیای سبز بر خاک خشک

*گلخانه‌داری زیر سایه نوسانات ارزی

«حمید خُرم»، گلخانه‌دار باسابقه خراسان رضوی که شش دهه کسب و کار خانوادگی‌اش کشاورزی در منطقه گلبهار بوده، از گذار اجباری از کشت سنتی به گلخانه چنین می‌گوید: به‌دلیل کم‌آبی به سمت کشت مدرن رفتیم؛ هر ۵ هزار مترمربع گلخانه معادل ۵۰ هکتار زمین بازدهی دارد، آن هم با مصرف بسیار کمتر آب و با سامانه‌ای تمام‌هوشمند.

اما به‌گفته او، این تغییر با دست‌اندازهایی جدی مواجه شده است: هزینه‌های ایجاد و نگهداری به‌شدت جهش کرده؛ کشت هیدروپونیک نیازمند تامین مداوم ریز‌مغذی‌هاست که پیش‌تر از فرانسه و ایتالیا تهیه می‌شد، ولی امروز با ۲۰ برابر شدن نرخ ارز و وفور کالاهای تقلبی، دسترسی به نهاده‌های استاندارد دشوار شده است. از سوی دیگر، به‌دنبال تحولات سیاسی و تجاری منطقه، مسیرهای صادراتی محدود و درآمد و هزینه‌ها به دشواری سر به سر می‌شوند.

خرم بخش بزرگی از بحران را در بوروکراسی و مقررات فرساینده می‌بیند و می‌گوید: برای احداث گلخانه باید مسیر پرپیچ‌وخمی در دستگاه‌های مختلف طی شود؛ همزمان، جهش ارزی، هزینه خرید تجهیزات را چند برابر و سرمایه‌گذاری را غیرقابل‌توجیه نموده است. اگر مسئولان کشت گلخانه‌ای را راه عبور از بحران آبی می‌دانند، توقع آن است که برای این بخش، تسهیل‌گری و حمایت نیز داشته باشند.

*سایه بحران انرژی بر سر گلخانه‌ها

خرم در بخش دیگری از اظهارتش به چالش انرژی برای مجموعه‌های گلخانه‌ای اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: قطعی‌های مکرر برق باعث شده تا موتور برق اضطراری در چند ماه به اندازه ۱۰ سال کار کند. این موتور با گازوئیل فعال است، اما با وجود اخذ مجوزهای متعدد هنوز سهمیه سوخت نمی‌گیریم. در زمینه نصب و راه‌اندازی سامانه‌های تولید برق خورشیدی، با وجود وعده‌های حمایتی؛ سخت‌گیری‌های مقرراتی و نارسایی‌های زیرساختی موجب شده تا انگیزه‌ای برای ورود گلخانه‌داران به این حوزه شکل نگیرد.

البته این گلخانه‌دار با وجود همه این گلایه‌ها بر انتخاب خود پا می‎فشارد و می‌گوید: اگر دوباره در این مسیر قرار بگیرم، باز هم انتخابم کشاورزی سنتی نیست و وارد حوزه گلخانه‌داری می‌شوم.

او یادآور می‌شود: بدون ثبات مقررات، تضمین تامین انرژی، دسترسی به نهاده‌های معتبر وحمایت در حوزه بازارسازی، سرمایه گلخانه‌های در همان «حصار شیشه‌ای» می‌خشکد.

*علاقه نگه‌مان داشته است، نه حمایت‌ها

لیلی بدیعی نیز گلخانه‌دار دیگری است که با حدود ۳ هزار مترمربع سطح زیرکشت در گلمکان، از شش سال حضورش در این بخش، چنین می‌گوید: به‌خاطر دشواری کنترل اقلیم در فضای باز و برای افزایش کمّیت و کیفیت تولیداتم، کشت گلخانه‌ای را آغاز کردم. این محیط کار شاداب‌تر است و راندمان آب و نهاده‌ها در آن بالاتر می‌رود.

او که پیش‌تر در کشاورزی سنتی روی پسته و زعفران فعالیت داشته و اکنون صیفی‌جات کشت می‌کند؛ در فکر راه‌اندازی یک گلخانه برای تولید توت‌فرنگی است. بدیعی توضیح می‌دهد: عملکرد در واحد سطح در این شکل از کشت، بسیار بهتر از زمین زراعی است، اما هزینه‌ها و دردسرهای خودش را دارد.

او مانند بسیاری از فعالان این بخش، از بوروکراسی صدور مجوزها گلایه دارد و می‌گوید: همه فقط می‌گویند گلخانه بزنید؛ مسیر اخذ مجوز اما طولانی و پیچیده است.

به گفته او، گرانی مواد اولیه و قطعی‌های مکرر برق فشار مضاعف ایجاد کرده است. مهم‌تر از همه، «نبود آب شرب» است.

بدیعی توضیح می‌دهد: چون گلخانه خارج از بافت شهری قرار دارد، آبفا انشعاب نمی‌دهد و ناچاریم آب را از قنات تامین کنیم. چالش برق‌رسانی هم پابرجاست. روی پروانه بهره‌برداری، ۵۰ وات برای برق درج شده، اما شرکت برق فقط ۲۵ وات می‌دهد و برای مابقی می‌گوید باید ترانس بخرید؛ هزینه‌ای که بسیار سنگین است.

پاسخش به پرسش «اگر به چند سال قبل برگردید، باز هم وارد این کار می‌شوید؟» صریح است: واقعاً اگر کسی بخواهد وارد شود، منعش می‌کنم. خودم قصد توسعه داشتم، اما با این بروکراسی و هزینه‌ها منصرف شدم. راستش را بخواهید، فقط علاقه مرا نگه داشته، نه حمایت‌ها.

*گلخانه‌داران به دلار هزینه می‌کنند و درآمد ریالی دارند

«مهدی سمنگانی»، رئیس انجمن گل رز ایران و رئیس اتحادیه تولیدکنندگان گل وگیاه و محصولات گلخانه‌ای خراسان رضوی نیز در گفت‌وگو با «اتاق اقتصاد» می‌گوید: شیب توسعه کشت‌های گلخانه‌ای در سال‌های اخیر کند شده و متقاضیان تازه کمتر وارد این عرصه می‌شوند.

وی می‌افزاید: علت‌ها روشن‌ هستند. فقدان تسهیلات ارزان و مناسب، بروکراسی و مقررات پیچیده (از تغییر کاربری تا حرایم)، ضررهای انباشته واحدهای قدیمی که برای تازه‌واردها نقش «سیگنال هشدار» دارند، بی‌ثباتی در برق و گاز، ناپایداری بازار فروش و نبود زیرساخت برای توسعه.

او توسعه را به دو بخش تفکیک می‌کند و توضیح می‌دهد: توسعه «درون‌بخشی» (یعنی بزرگ‌کردن گلخانه‌های موجود) به‌دلیل تجربه، مهارت و بازار ایجاد شده، کم‌ریسک‌تر است اما در مسیر توسعه «برون‌بخشی» (در معنای ورود بازیگران جدید)، حمایت لازم را شاهد نیستیم و همین مسئله نیز رشد خراسان رضوی را در این بخش کُند کرده است.

سمنگانی، نبود بازار متمرکز و پایانه اختصاصی برای محصولات گلخانه‌ای را از جمله گره‌های اصلی در این بخش عنوان می‌کند و می‌افزاید: قطعی‌های مکرر برق و گاز طی سال‌های اخیر خسارت جدی به واحدهای این بخش وارد کرده است.

به‌گفته او، در بحران‌هایی مانند کرونا یا تنش‌های منطقه‌ای نیز هیچ سازوکار جبران خسارت اجرا نشد؛ نتیجه هم دلسردی فعالان و افت ورود سرمایه‌های جدید بود.

رئیس اتحادیه تولیدکنندگان گل وگیاه و محصولات گلخانه‌ای خراسان رضوی بیان می‌کند: از سوی دیگر، جهش نرخ ارز، قیمت کود و سم و سایر نهاده‌های وارداتی را چندبرابر کرده؛ در حالی‌که قیمت فروش به تناسب آن رشد نکرده است.

نرخ گاز (یکی از نهاده‌های اصلی این بخش)، به‌گفته سمنگانی از ۶۹ تومان به حدود ۳۸۰ تومان برای هر مترمکعب رسیده و قبوض برق با اضافه‌شدن آیتم‌های جدید تا ۲۰۰ درصد افزایش یافته‌اند.

* حمایت‌های ناکافی مالی و بیمه‌ای را از کشت گلخانه‌ای

رئیس اتحادیه تولیدکنندگان گل وگیاه و محصولات گلخانه‌ای خراسان رضوی، در بخش دیگری از اظهاراتش، حمایت‌های مالی و بیمه‌ای را از کشت گلخانه‌ای ناکافی می‌داند و بیان می‌کند: تسهیلات سرمایه در گردش و نوسازی تجهیزات در دسترس نیست و همین امر نیز راندمان کار را پایین آورده است. در موضوع بیمه نیز شرایط بدتر شده؛ کمک دولت که تا سال گذشته برای ۵ کارگر، ۲0درصد بود اما امسال با تغییر فرمول، به کمتر از ۱0درصد کاهش یافته است.

وی در جمع‌بندی مسائل این بخش، عنوان می‌کند: پیش‌تر وعده‌هایی همچون ایجاد پایانه صادراتی و بارانداز تخصصی از سوی مسئولان مطرح شده بود اما هیچ‌کدام به اجرا نرسیدند و همین باعث شده تا بخشی از محصول روی دست کشاورز بماند و ضایعات بالا برود.

سمنگانی تاکید می‌کند: تا وقتی تسهیلات ارزان، ثبات انرژی، بازار سازمان‌یافته و سازوکار جبران خسارت فراهم نشود، تراز مالی گلخانه‌دار مثبت نخواهد شد؛ «ما با دلار هزینه می‌کنیم و با ریال می‌فروشیم».

او خاطر نشان می‌کند: تاکنون برنامه عملیاتی موثری برای صادرات محصولات گلخانه‌ای از سوی نهادهای متولی اجرایی نشده و این خلاء، ظرفیت‌های خراسان رضوی را در رقابت ملی و منطقه‌ای تضعیف کرده است.

*تنها راه نجات کشاورزی استان، توسعه گلخانه‌هاست

برای بررسی مسائل گلخانه‌داران استان سراغ «علیرضا عرفانی»، سرپرست معاونت بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی خراسان رضوی می‌رویم.

او با اشاره به افت حدود یک متری سطح منابع آب زیرزمینی در هر سال و فرونشست تا ۲۵سانتی‌متری در برخی نقاط، تاکید می‌کند: بخشی از تولید سبزی و صیفی ناگزیر باید به فضای گلخانه منتقل شود. این ضرورت با اهداف ملی نیز هم‌راستاست. تولید محصولات کشاورزی کشور باید از ۱۲۵ (در حال حاضر) به ۱۶۱ میلیون تن تا سال ۱۴۱۱ برسد و تولید گلخانه‌ای از حدود ۴ به ۱۵ میلیون تن افزایش یابد.

عرفانی ادامه می‌دهد: در مقیاس استان، از چهار میلیون و ۸۸۹ هزار تن محصول زراعی، حدود یک‌میلیون و ۵۲۰ هزار تن (نزدیک به یک‌سوم) سبزی و صیفی است اما بهره‌وری در گلخانه به‌مراتب بالاتر است؛ ۳۰ تا ۳۵ تن در هر هکتار در کشت فضای باز در برابر ۲۶۰ تن در هر هکتار در گلخانه (یعنی بازدهی حدود ۷ تا ۸ برابری)، برآورد می‌شود.

او در ادامه توضیح می‌دهد: برای کشت سبزی و صیفی زیرِپلاستیک به پنج‌هزار و ۸۰۰ هکتار گلخانه نیاز داریم، اما سطح فعلی زیرکشت گلخانه‌های استان تنها ۲۵۴ هکتار است که ۱۰۰ هکتار آن مربوط به سایبان‌هاست و البته ۲۱۰ گلخانه نیز غیرفعال هستند.

سرپرست معاونت بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی خراسان رضوی بیان می‌کند: در مجموع، کل سطح گلخانه‌های استان ( شامل همه محصولات) ۵۲۰ هکتار برآورد می‌شود و از این حیث، رتبه ششم کشور را در اختیار داریم. جالب اینجاست که استان اصفهان با بیش از ۴ هزار هکتار در صدر جدول این بخش است و این شکاف نشان می‌دهد جذب سرمایه در خراسان رضوی برای ساخت و توسعه کشت گلخانه‌ای، ناکافی بوده است.

او در ادامه متذکر می‎‌شود: طبق برنامه هفتم توسعه باید سهم تولید گلخانه‌ای استان از ۱۰به 20 درصد برسد؛ تحقق این هدف مستلزم افزایش ۳۵۰ هکتاری ظرفیت این بخش تا پایان برنامه است. با این وجود، سهمیه استان در سال ۱۴۰۳ فقط ۵۲ هکتار بوده که ۳۵ هکتار آن محقق شده است.

عرفانی در جمع‌بندی اظهاراتش می‌گوید: بدون جذب سرمایه‌گذار، ایجاد بارانداز صادراتی و دسترسی سازمان‌یافته به بازار کشورهای همسایه (همراه با تضمین انرژی و ثبات مقررات) شتاب‌دادن به توسعه گلخانه‌ها و نجات بخش کشاورزی استان ممکن نخواهد بود.

*گلخانه بدون زیرساخت، به معنای اتلاف منابع است

«محمد علایی»، رئیس کمیسیون آب و محیط‌زیست اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی، با تاکید بر اینکه بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب در ایران است، می‌گوید: میانگین مصرف آب بخش کشاورزی در دنیا حدود ۷۰ درصد است؛ در ایران این سهم به ۸۶ درصد می‌رسد و تنها ۱۰ درصد به شرب و بهداشت و ۵ تا ۶ درصد به صنعت و خدمات اختصاص می‌یابد.

او با اشاره به وضعیت ویژه دشت مشهد توضیح می‌دهد: در این دشت، ۵۵ درصد آب صرف بخش کشاورزی، ۳۵ درصد برای شرب و بهداشت و مابقی در صنعت و خدمات مصرف می‌شود؛ الگویی که با هیچ نقطه‌ای از دنیا همخوان نیست و نشان می‌دهد جمعیتی فراتر از توان اکولوژیک دشت در آن ساکن شده است.

علایی می‌گوید: تنها در استان خراسان رضوی، سالانه ۳.۵ تا ۴ میلیارد مترمکعب و در کشور حدود ۷۵ میلیارد مترمکعب آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.

او ادامه می‌دهد: همچنین ۳۰ درصد فرآورده‌های باغی خراسان رضوی به ضایعات تبدیل می‌شود (در حالی که این رقم در کشورهای پیشرفته ۱ تا ۲ درصد است)؛ یعنی حدود یک میلیارد مترمکعب آب عملاً از همین محل هدر می‌رود. این مسئله، جدا از اتلاف برق، فرسایش خاک و زحمات کشاورز است.

او یادآور می‌شود: در حال حاضر، کسری آب استان اکنون حدود ۹۰۰ میلیون مترمکعب است.

علایی تاکید می‌کند: برای وضعیت موجود، نباید کشاورز را مقصر بدانیم. در واقع اشکال اصلی فقدان زیرساخت است. باید پاسخ داد چرا شرایط لازم برای جلوگیری از این هدررفت فراهم نشده است.

*چرا الگوی کشت ناکام ماند؟

به‌گفته علایی، علت اصلی شکست الگوی کشت «نادیده‌گرفتن کشاورز» بود. او توضیح می‌دهد: وقتی سیاست از بالا دیکته می‌شود و راه‌حل جایگزین و موضوع تضمین درآمد ارائه نمی‌گردد، نتیجه عدم کامیابی طرح‌هایی از این دست است. نمونه آن را در بحث ممنوعیت کشت برنج در بالادست سد درونگر درگز شاهدیم که بدون توجه به روستاهای پایین‌دست، پیگیری می‎‌شد. در تایباد هم به کشاورز می‌گویند هندوانه کشت نکند، اما محصول جایگزین و با صرفه اقتصادی معرفی یا تضمین نمی‌شود.

*زیرساخت‌های ناقص و گلخانه‌های ناکام

رئیس کمیسیون آب و محیط‌زیست اتاق خراسان رضوی می‌گوید: دولت جز آب و برق، پشتوانه دیگری در اختیار کشاورز نمی‌گذارد و همان هم با اختلال همراه است. ناکامی حکمرانی آب ریشه بحران است. در خراسان رضوی کمتر از ۳۰۰ هکتار گلخانه مدرن داریم؛ کشاورزان وقتی با قطع برق تابستان و قطع گاز زمستان روبه‌رو می‌شوند، طبیعی است انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری در گلخانه ندارند. گلخانه بدون برق و گاز پایدار یعنی زیان قطعی.

علایی توسعه گلخانه را مشروط به جایگزینی آن با کشت‌های سطحی می‌داند و بیان می‌کند: وقتی سطح آب دشت مشهد هر روز پایین‌تر می‌رود، احداث گلخانه جدید بدون جایگزینی کشت سنتی اشتباه است. باید سطح باز را به گلخانه تبدیل کرد. هر هکتار گلخانه حدود ۰.۷ لیتر بر ثانیه آب می‌خواهد، در حالی‌که کشت سنتی چندین برابر مصرف دارد.

به‌گفته او، به‌دلیل ناترازی انرژی و مشکلات زیرساختی، گسترش گلخانه‌ها در استان عملاً نزدیک به صفر است. حتی در آبیاری‌های تحت فشار نیز به‌جای کاهش مصرف، سطح زیرکشت افزایش یافته و بحران آب تشدید شده است. در واقع قانون درست بود اما اشتباه اجرا شد.

*و سخن آخر…

برآیند این گزارش نشان می‌دهد که «گذار از کشاورزی سنتی به گلخانه‌ای» یک نسخه فوری نیست، بلکه اصلاحی مشروط است: هرچند گلخانه‌ها از حیث بهره‌وری ۷ تا ۸ برابر برتر از کشت فضای باز هستند، اما بدون سرمایه‌گذاری مطمئن و قابل اتکا، زیرساخت پایدار انرژی، بازار سازمان‌یافته (مرکز عرضه، تجمیع و قراردادهای فروش) و پایانه‌های صادراتی کارآمد، از موتور توسعه به تله‌ای پُرهزینه برای تولیدکننده تبدیل می‌شوند.

برای خراسان رضوی، اولویت امروز نه تکرار شعارهای گذشته، بلکه تصمیم‌گیری شفاف، حمایت هدفمند و مشارکت واقعی بخش خصوصی در این حوزه است؛ به‌ویژه در سه محور: تسهیل مالی و مقرراتی، تضمین دسترسی به انرژی وآب و تکمیل زنجیره بازار و صادرات. در غیر این صورت، رؤیای «کشاورزی مدرن» نیز همچون کشاورزی سنتی، زیر سایه بحران‌ها و حکمرانی ناکارآمد به سمت فرسایش رانده خواهد شد.