در دهه اخیر، فرونشست به‌عنوان یک مخاطره ژئومورفیک، در بخش وسیعی از دشت‌های ایران (از جمله دشت مشهد به‌عنوان یکی از پهنه‌های مهم) در حال وقوع است. ازاین‌رو، پایش و برآورد نرخ فرونشست و نیز واکاوی علل و عوامل وثر بر آن با هدف مدیریت ریسک، اهمیت بسزایی دارد.
فرونشست به حرکت قائمِ رو به پایین سطح زمین اطلاق می‌شود که گاه می‌تواند با جابه‌جایی افقی خفیفی نیز همراه باشد و در مقیاس‌های وسیع، به‌صورت تدریجی یا ناگهانی رخ دهد.
فرونشست سطح زمین از خطرناک‌ترین پدیده‌های طبیعی به شمار می‌رود. این پدیده گاه بر اثر برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها یا انحلال و فرسایش زیرسطحی رخ می‌دهد و می‌تواند به پیامدهای جبران‌ناپذیری همچون آسیب به زیرساخت‌ها و حتی افت و نابودی ذخایر آب زیرزمینی در مناطق حساس از نظر ویژگی‌های خاک و سنگ بیانجامد.
در کشور ما، منابع آب زیرزمینی ستون فقرات تامین آب در بسیاری از مناطق محسوب می‌شوند. با این حال، تداوم روش‌های ناکارآمد کشاورزی، افزایش نیاز به آبیاری و نبود الگوهای مصرف بهینه، فشار مضاعفی را بر این منابع وارد کرده است. نتیجه این فشار، کاهش تراز آبخوان‌ها، فشردگی لایه‌های زمین و در نهایت، بروز فرونشست است.
متاسفانه، شدت فرونشست در بسیاری از دشت‌های ایران دست‌کم ۹۰ برابر بیش از بحرانی‌ترین شرایط گزارش‌شده در کشورهای توسعه‌یافته است. دشت مشهد، به‌عنوان یکی از دشت‌های مهم استان خراسان رضوی و از منابع آبی پشتیبان برای کشاورزی و صنعت، از این قاعده مستثنا نیست. فشار بیش از اندازه بر آب‌های زیرزمینی بر اثر پمپاژ گسترده و کاهش بارندگی موجب شده است که تغذیه آبخوان به‌طور مطلوب انجام نگیرد.
افت تراز آب زیرزمینی در دشت مشهد پیامدهای متعددی در پی دارد: کاهش آب‌دهی چاه‌ها، آسیب و تخریب قنوات، افت کیفیت آب و در نهایت تشدید فرونشست زمین. استمرار این روند، زیست‌پذیری منطقه و پایداری فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی را با چالش جدی مواجه می‌کند.
*ضرورت پرهیز از اقدامات جزیره‌ای در مواجهه با بحران فرونشست
یکی از جدیدترین و موثرترین روش‌ها در مطالعه فرونشست، تداخل‌سنجی راداری (InSAR) است. این تکنیک ابزاری توانمند برای اندازه‌گیری توپوگرافی و پایش تغییرات سطح زمین در طول زمان به‌شمار می‌آید و با اتکا به مشاهدات فازی، برآورد فرونشست را با دقت میلی‌متری امکان‌پذیر می‌کند.
مقایسه نتایج حاصل از داده‌های چاه‌ها با تحلیل تصاویر ماهواره‌ای نیز موید ارتباط معنادار افت سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین در پهنه مورد مطالعه است؛ به‌ویژه در روستاهای نومهن و چهچه که بیشترین میزان کاهش تراز آب زیرزمینی را تجربه کرده و در پهنه خطر فرونشست زیاد قرار دارند.
برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی به‌منظور جبران کمبود آب شرب، کشاورزی و صنعت، طی سال‌های اخیر موجب شکل‌گیری و تشدید فرونشست شده است. گسترش این پدیده و پیشروی آن به سوی شریان‌ها و زیرساخت‌های شهری و بین‌شهری، سبب شده تا در سال‌های اخیر مطالعات و اقداماتی در سطوح مختلف مراکز علمی و دستگاه‌های اجرایی دنبال شود.
با این‌حال، یکی از چالش‌های اصلی در مواجهه با این پدیده، اقدامات جزیره‌ای و غیرهم‌افزا در سطوح مختلف بوده است؛ به‌گونه‌ای که همین اقدامات محدود نیز تاکنون به نتیجه‌ای درخور و پایدار در مقیاس ملی نیانجامیده است.
ازاین‌رو، ضروری است با بازنگری در قوانین موجود و بازتعریف سیاست‌گذاری‌ها و وظایف دستگاه‌های ذی‌ربط، مواجهه با فرونشست در قالب رویکردی فرادستگاهی و ملی سامان یابد تا امکان مدیریت یکپارچه، هماهنگ و اثربخش این مخاطره فراهم شود.
*سه مقصر رشد بحران فرونشست
در ایران می‌توان سه عامل عمده را ریشه‌های اصلی افزایش روزافزون بحران فرونشست زمین برشمرد:
- کمبود قوانین جامع و تخصصی درباره فرونشست که همه ابعاد فنی، حقوقی، محیط‌زیستی و جنبه‌های حکمرانی را پوشش دهد
۲. اجرای ناصحیح و سلیقه‌ای قوانین موجود و ضعف نظام نظارت و ارزیابی بر تحقق اهداف برنامه‌های مصوب.
- ناهماهنگی و موازی‌کاری میان دستگاه‌های مسئول و فقدان مدیریت یکپارچه در موضوع فرونشست که به اقدام‌های جزیره‌ای در بخش‌های مختلف می‌انجامد
*مشهد؛ شهری بر بستر آبرفت‌ها و فرونشست‌های پنهان
شهر مشهد بر روی رسوبات و مخروط‌افکنه حاصل از کشف‌رود و چند رودخانه فصلی و دائمی مانند وکیل‌آباد، طرقبه و طرق قرار دارد. ضخامت آبرفت در میانه دشت نسبت به سایر نقاط بیشتر است ولی در حاشیه ارتفاعات جنوبی و شمالی، ضخامت آبرفت کمتر و سنگ کف بالاتر است.
آبرفت دشت مشهد با شیب ملایمی از ارتفاعات اطراف به سمت مرکز و خط‌القعر دشت کشیده می‌شود و دارای ضخامت متفاوتی در نقاط مختلف است؛ از حداقل چند متر در کناره‌ها تا بیش از ۲۵۰ متر در مرکز دشت گزارش شده است.
محدوده شهر مشهد را می‌توان به دو قسمت غربی و شرقی تقسیم کرد که عمده قسمت شرقی را خاک‌های ریزدانه تشکیل داده و با حرکت از شمال‌غرب به سمت جنوب‌شرق، دانه‌بندی خاک ریزدانه‌تر می‌گردد.
مقدار عمده بارش در دشت مشهد در فصل‌های بهار و زمستان اتفاق می‌افتد، ولی سفره‌های آب زیرزمینی در فصول بارندگی به میزان کافی تغذیه نمی‌شوند که این امر، با توجه به حجم برداشت صورت‌گرفته، منجر به کاهش سطح آب زیرزمینی می‌گردد.
این اُفت، باعث فرونشست می‌شود و در اثر بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی دشت مشهد، سطح آب زیرزمینی به تدریج پایین رفته است.
در حال حاضر، از مهم‌ترین پیامدهای مخاطره‌آمیز فرونشست زمین در دشت مشهد، احتمال آسیب‌دیدگی خطوط لوله آب و گاز است. همچنین، فروچاله‌ها و ترک‌های ایجادشده در اثر فرونشست به محدوده شهری نیز نزدیک شده‌اند.
فرونشست زیر پای ماست؛ مراقب باشیم…
ثبت دیدگاه
مجموع دیدگاهها : 0در انتظار بررسی : 0انتشار یافته : ۰