وقتی شنیده می شود که بیش از 10میلیون زائر (یعنی حدود یک سوم آمار سالانه) در نوروز1402 وارد مشهد شده اند، شاید این فکر در ذهن جرقه بخورد که احتمالا اقتصاد مشهد حسابی رونق گرفته است، اما همه چیز به این سادگی ها نیست. هرچند مسئولان آمار حضور 10میلیونی را تأیید می کنند، اما پاسخ مشخصی برای میزان گردش مالی حاصل از حضور زائران در شهر را ندارند؛ چون متغیرهای اندازه گیری برای رسیدن به جواب این سؤال، دقیق نیست. این پرسش را از معاون اقتصادی استاندار، معاون سرمایه گذاری میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی، نایب رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی خراسان رضوی و کارشناسان این حوزه می‌پرسیم؛ اما هیچ جواب مشخصی دریافت نمی‌کنیم. وجود آمار دقیق یکی از نیازهای اولیه برنامه ریزی برای آینده است. این آمار می تواند به برنامه ریزی مسئولان، سرمایه گذاران و همه کسانی که رزقشان وابسته به گردشگری زیارت است، کمک کند.
شاید 16 هزار میلیارد تومان
در سال های گذشته یا دقیق تر بخواهیم بگوییم در سال های1396 و1397 بر اساس آمار ارائه شده، گردش مالی حاصل از حضور زائران در مشهد سالانه بیش از 9هزار میلیارد تومان و تعداد زائران حدود 30میلیون نفر برآورد می شد. این یعنی تقریبا گردش مالی حضور هر زائر در مشهد به طورمتوسط 300هزار تومان بوده است. تورم، این رقم را سال به سال افزایش داد تا جایی که به گفته مدیرکل سابق میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، گردش مالی حضور گردشگران در مشهد تا پیش از شیوع ویروس کرونا به حدود 15هزارمیلیارد تومان در سال رسیده بود. یعنی آورده اقتصادی هر زائر برای شهر 500هزار تومان در نظر گرفته می شد. کرونا که آمد تقریبا در همه زمینه ها اختلال ایجاد شد، ارائه آمار هم یکی از آن موارد بود. کاهش میزان سفر، تعطیلی اصناف، بسته شدن هتل ها و مراکز اقامتی و از همه مهم تر بسته شدن درب های حرم مطهر رضوی و… باعث کاهش چشمگیری در همه شاخص های حوزه گردشگری زیارت شد. اما با گذر زمان و کاهش شیوع کرونا، محدودیت های پیشگیرانه نیز در این حوزه کاهش یافت و مردم دوباره بار سفر بستند و به دنبال آن آمار حضور زائر در مشهد نیز افزایش یافت تا جایی که در نوروز1402 برآورد مسئولان، سفر بیش از 10میلیون زائر به مشهد است؛ اما همچنان برای گردش مالی این حوزه آماری وجود ندارد. هرچند اگر خودمان بخواهیم با یک حساب وکتاب ساده این عدد را تخمین بزنیم، باتوجه به تورم پیش آمده در این سال ها، تغییر سبک سفر، کوچک شدن سبد خانوار، کاهش مدت اقامت و… نمی توان آن را به طور دقیق به روز کرد، اما اگر فرض کنیم همه متغیرها به جز تورم، ثابت باشند، بر اساس محاسبه گر تورم بانک مرکزی، مبلغ 500هزارتومان در سال 98 معادل حدود یک میلیون و600هزارتومان در سال 1402 است، پس شاید بتوان گفت با آمدن 10میلیون زائر به مشهد، آن هم فقط در حدود دو هفته، گردش مالی حضور گردشگران به 16هزار میلیارد تومان رسیده است. اما آیا واقعا گردش اقتصادی حوزه گردشگری زیارت در نوروز1402 مشهد در این حدود بوده است؟ در این گزارش به بررسی متغیرهای تأثیرگذار بر گردش اقتصادی می پردازیم، بعد از آن در گزارش های آینده به سراغ مشاغلی که بیشترین تأثیر را از حضور زائران می گیرند خواهیم پرداخت تا ببینیم این حضور چشمگیر زائران چقدر بر رونق کسب وکار آن ها اثرگذار بوده است.
متغیرهای مؤثر بر اقتصاد زیارت
آرش قهرمان، عضو پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی، دلیل نامعلوم بودن گردش مالی حضور گردشگران و متغیر های مؤثر بر آن را برای ما روشن می کند. همان طور که نوشتیم، به گفته مسئولان بیش از 10میلیون نفر در نوروز1402 مشهد را مقصد سفر خود انتخاب کردند، اما برخی کارشناسان در صحت این آمار شک دارند و بعضی ها آن را مطابق با واقعیت می دانند. قهرمان نیز که این عدد را بیش از واقعیت می داند، به شهرآرا می گوید: در هیچ یک از استان های کشور که مقصد حضور گردشگران هستند، آمار دقیق و کارشناسی شده ای وجود ندارد.
او در پاسخ به این سؤال که درصورت صحت آمار، حضور این تعداد زائر در مشهد بر گردش مالی شهر چه میزان اثرگذار خواهد بود، بیان می کند: در چشم انداز اقتصادی، فقط متغیر تعداد حضور گردشگران نیست که می تواند چرخه اقتصاد گردشگری شهر مشهد را به حرکت دربیاورد و یکی از متغیرهای مهم در این زمینه، تعداد روزهای اقامت گردشگران در مقصد است؛ به عنوان مثال شاید شهری 5میلیون گردشگر با متوسط حضور چهار روز داشته باشد که در این صورت، درمجموع 20میلیون نفرروز اقامت در آن شهر وجود داشته است، اما اگر در همان شهر 4میلیون گردشگر با متوسط اقامت یک هفته برآورد شود، 28میلیون نفرروز اقامت در آن شهر رقم خواهد خورد.
به گفته این کارشناس حوزه گردشگری، یکی دیگر از متغیرهای مؤثر بر گردش مالی این حوزه، طبقه اقتصادی زائران است؛ چون آن ها دارای وضعیت های مختلف از نظر قدرت خرید هستند که این موضوع نیز متغیرهای مالی گردشگری شهر را تحت تأثیر قرار می دهد.
قهرمان می افزاید: سبک سفر، متغیر دیگری است که بر آورده مالی گردشگران مؤثر خواهد بود؛ به عنوان مثال زائرانی که در دهه پایانی صفر به مشهد می آیند، معمولا اقامت کوتاه دارند و به حسینیه های شهر خود می روند و حتی موادغذایی موردنیازشان را از مبدأ می آورند، بنابراین هیچ کدام از حوزه های خوراک و اقامت را تحت تأثیر قرار نمی دهند و چون در روزهای زیارتی ویژه سفر کرده اند، نمی توانند بر بازار تفریح و سرگرمی نیز تأثیرگذار باشند.
او تأکید می کند: گردش مالی متأثر از حضور گردشگران، تحت تأثیر متغیرهای گوناگونی قرار دارد و فقط با تعداد گردشگر و زائر تبیین نمی شود، پس نباید برای برخی مسئولان این تصور ایجاد شود که آورده مالی و اقتصادی حوزه گردشگری، فقط به تعداد زائران و گردشگران وابسته است.
رونق کم در بازارهای گردشگری
نایب رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی خراسان رضوی نیز درباره اینکه «آیا گردش مالی در حوزه های مختلف گردشگری زیارت با وجود حضور 10میلیون زائر در مشهد پذیرفتنی بوده است یا نه؟» به شهرآرا می گوید: تورم، کاهش قدرت خرید و تغییر در سبک سفر باعث کاهش تمایل مسافران به استفاده از مراکز اقامتی رسمی و تمایل به استفاده از مراکز ارزان قیمت شده است. همچنین امسال باتوجه به تقارن نوروز با ماه مبارک رمضان و امکان نداشتن بهره برداری از برخی خدمات گردشگری ازجمله رستوران ها و مراکز تفریحی، منجر به کاهش درآمد بخش های تفرجی و برخی واحدهای صنفی خارج از منطقه ثامن و محدوده حرم مطهر شد. از سوی دیگر به دلیل کاهش تنوع خدماتی که به گردشگران به ویژه در طول روز ارائه می شد، جذابیت گردش در روز نسبت به سال های قبل کاهش داشت که گردشگری شبانه تاحدی به جبران این وضعیت کمک کرد.
مژگان ثابت تیموری می افزاید: با توجه به تقارن ماه مبارک رمضان با نوروز در سال های پیش رو، برنامه ریزی جدید در این حوزه ضرورتی انکارناپذیر است تا بتوان به بهترین شکل ممکن، نیازهای رفاهی و تفریحی را برای گردشگران و زائران، تأمین و درآمدزایی مطلوب حاصل از ورود این افراد به مشهد را توجیه پذیر کرد.
