بر اساس داده‌های گمرک ایران و محاسبه‌های صورت‌گرفته، حجم مبادلات ارزشی و وزنی ایران با ۲۰ مقصد تجاری ایران به شرح زیر خواهد آمد. نکاتی را که در آمار سه‌ماهه ایران به چشم می‌آید می‌توان به دو گروه ترکیب کشورها و نیز میزان و حجم مبادلات تقسیم کرد که هر کدام را می‌توان هم بر اساس واردات و صادرات بررسی کرد.
ترکیب کشورهایی که بزرگ‌ترین مبادی وارداتی ایران هستند در همان نگاه نخست تفاوتی عمده را با شرکای صادراتی نمایان می‌کند؛ در‌حالی‌که بزرگ‌ترین مقاصد صادراتی ایران کشورهای همسایه یا به اصطلاح دولتمردان «همسو» هستند، بزرگ‌ترین واردکنندگان کالا به ایران ترکیبی کاملا متفاوت دارند و در میان کشورهایی قرار دارند که حداقل می‌توان گفت با ایران چندان «همسو» نیستند.
حضور آلمان، بریتانیا، سوئیس و هلند در ترکیب ۱۰ شریک بزرگ وارداتی ایران به این معنی است که تقریبا نیمی از ۱۰ کشوری که کالای موردنیاز ایران را تامین می‌کنند، کشورهایی هستند که تا حد زیادی به تحریم‌های ظالمانه و یکجانبه آمریکا علیه ایران پایبند هستند.
نکته قابل‌توجه این است که کشورهای تامین‌کننده کالا و واردکننده را می‌توان بخش اساسی تجارت خارجی دانست؛ با این استدلال که واردات یک کشور کالاهایی هستند که قابلیت تولید در داخل را ندارند و در مورد ایران به شکل مضاعف از اهمیت برخوردارند، چرا که علاوه بر این و با توجه به شرایط تحریمی منحصر به کالاهای اساسی و اقلام موردنیاز مبرم هستند.
نگاهی به ترکیب کالایی واردات از این کشورها روشن خواهد کرد که این کالاها به شکل دقیق چه هستند که خود مسائلی دیگر را روشن می‌کند و در مطلبی دیگر به‌تفصیل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
این کشورهای غیر«همسو» که در پی خواهد آمد از نظر سیاسی نشان داده‌اند که چنانچه انگیزه آن وجود داشته باشد از دریغ کردن اساسی‌ترین کالاها در تجارت با ایران ابا ندارند. اما اینکه چنین کشورهایی همچنان بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان کالاهای ایرانی هستند یا به این دلیل است که جایگزینی ندارند، یا می‌توان این دلیل را برای آن ذکر کرد که دولت علاقه‌مند است دلارهای خود را در کشورهای اروپایی خرج کند یا دیپلماسی اقتصادی دولت مبنی بر گسترش تجارت با کشورهای همسو و همسایه حداقل در بخش واردات کارآیی ندارد.
اگر این چهار کشور را کشورهای قرمز و کشورهای دوست را کشورهای سفید نام‌گذاری کنیم و حدوسطی مانند کشورهای نارنجی فرض بگیریم که نه مستقیما با ایران مواجهه سیاسی دارند و نه کاملا در رده کشورهای دوست قرار می‌گیرند. از کشورهای ده‌گانه واردکننده به ایران می‌توان امارات متحده عربی و هندوستان را در گروه نارنجی جای داد؛ نتیجتا تنها ۴ کشور چین، ترکیه، عمان و روسیه را از میان ۱۰ کشور تامین‌کننده کالای ایران در میان کشورهای دوست یا سفید طبقه‌بندی کرد.
عمان ۱/ ۱درصد از واردات ایران را تامین می‌کند، روسیه ۳/ ۳درصد و ترکیه ۱/ ۱۰درصد و چین به تنهایی ۲۸درصد. به این معنی که این روابط همچنان به سیاق کنونی باقی بماند، کمتر از نیمی از تجارت ایران در زمینه واردات را می‌توان کاملا امن دانست. ترکیب کالاهای وارداتی ایران به‌تفکیک در مطلبی جداگانه نشان خواهد داد علاوه بر ارزش واردات، وزن کالاها نیز مواردی بسیار روشن‌کننده در پی دارد. در بخش صادرات، انتقادات همیشگی این صفحه را باید تکرار کرد: تعداد اندک شرکای تجاری، حجم پایین مبادلات و نیز ترکیب کالاهایی که عمدتا فرآورده و مشتقات و مواد خام و معدنی و نیمه‌معدنی هستند و عملا در میان تولیدات یک کشور قرار نمی‌گیرند.
تجارت کالایی ایران در بخش واردات
جز مطالبی که در مورد ۱۰ کشور ابتدای هرم آمد،۱۰ کشور دوم هرم وارداتی ایران مجموعا رقمی بسیار اندک از حجم تجارت ایران را تشکیل می‌دهند. اما نگاهی به ترکیب آن‌ها نشان می‌دهد ایتالیا، کره‌جنوبی، هنگ‌کنگ، سنگاپور، تایوان و اتریش ۶ کشور کشور از ۱۰ کشور نیمه دوم هرم ۲۰کشوری ایران هستند، که می‌توان آن‌ها را در دسته‌بندی قرمز جای داد.
ردیف مناطق ویژه نمایان نمی‌کند مبدا واردات کجا بوده است و برزیل و مالزی را می‌توان در گروه زرد گذاشت و تنها شاید پاکستان از ۱۰ کشور دوم هرم وارداتی ایران اختصاص به گروه کشورهای سفید دارد. مشکلی دیگر که به‌وضوح در هرم واردات همچنان که در هرم صادرات با آن روبه‌رو هستیم شکل قیفی ارقام آن‌هاست: دو کشور نخست واردکننده به ایران به تنهایی نزدیک به ۶۰درصد از واردات ایران را تامین می‌کنند و سر بزرگ قیف ورادات ایران را درست می‌کنند که در ادامه بسیار باریک‌تر می‌شود و پایه قیف را شکل می‌دهد.
هرچند در مورد امارات متحده عربی می‌توان بااطمینان گفت که عمده کالاهای وارداتی ایران ری-اکسپورت می‌شوند و منبع آن‌ها کشوری جز امارات است، اما این مساله هیچ تغییری در این مطلب ایجاد نمی‌کند که تغییر جزئی سیاست این کشور می‌تواند ورود بخشی از کالاهای مورد نیاز ایران را با مشکل مواجه کند.
این مساله در زمانی مطرح می‌شود که به دلیل تحریم‌ها جایگزینی منابع وارداتی کشور بسیار دشوار است و قاعدتا این فهرست کنونی که از دهمین مورد به پایین دیگر عملا رو به صفر میل می‌کند تمام موارد ممکن هستند. این تحلیل یک ناسازه را مشخص می‌کند؛ انتقاد از تعداد اندک مبادی وارداتی ایران بر پایه این اصل که جایگزینی آن‌ها در تحریم بسیار دشوار است در واقع دو مساله نیستند، بلکه یک مساله هستند: تحریم تجارت ایران را به‌شدت محدود کرده است و تعداد کشورهایی که حاضر به تجارت با ایران هستند بسیار اندک است و از همین تعداد نیز عمدتا شرایطی متزلزل از نظر سیاسی با ایران قرار دارند.
نکته مهم‌تر آنکه این کشورها به هیچ عنوان با سیاست دیپلماسی اقتصادی مبتنی بر تجارت با همسایگان درمان نشده است. جز روسیه با سهم ۱/ ۳درصدی حتی یک کشور از اوراسیا نیازی از ایران را مرتفع نمی‌کند. در میان همسایگان نیز امارات متحده عربی را به دلیل پیش‌گفته نمی‌توان در گروه تامین‌کنندگان کالای ایران گذاشت، بلکه این کشور بیشتر حالت یک ورودی گمرکی به ایران است و پاکستان و ترکیه باقی می‌ماند که سهمی ۱/ ۱۰درصدی از تامین کالای وارداتی ایران دارد. امارات متحده عربی با ۴میلیارد و ۹۰میلیون دلار (با وزن ۷/ ۲میلیون تنی و سهم ۲/ ۲۹درصدی)، چین با ۴میلیارد و ۳۶میلیون دلار (با وزن ۱/ ۱۱میلیون تنی و سهم ۷۹/ ۲۸درصدی)، ترکیه با یک‌میلیارد و ۵۳۸میلیون دلار (و وزن ۸۴۰هزار تنی و سهم ۱/ ۱۰درصدی)، آلمان با ۵۴۸میلیون دلار
(و وزن ۲۲۰هزار تنی و سهمی ۱/ ۳درصدی)، هند با ۵۰۱میلیون دلار ( با وزن ۳۸۰هزار تنی و سهم ۱/ ۱درصدی)، روسیه با ۴۳۹میلیون دلار (با وزن ۸۸۰هزار تنی و سهم ۱/ ۳درصدی)، بریتانیا با ۲۲۶میلیون دلار (با وزن ۴۱۶هزار تنی و سهم ۱/ ۱درصدی)، سوئیس با ۲۱۶میلیون دلار (با وزن ۴۱۶هزار تنی و سهم ۱/ ۱درصدی)، هلند با ۱۹۸میلیون دلار (با وزن ۳۲۱هزار تنی و سهم ۱/ ۱درصدی) عمان با ۱۹۶میلیون دلار (با وزن ۴۲۰هزار تنی و سهم ۱/ ۱درصدی و سهم ۳/ ۱درصدی)، ایتالیا با ۱۸۳میلیون دلار (با وزن ۱۸۳هزار تنی و سهم ۳/ ۱درصدی)، پاکستان با ۱۷۵میلیون دلار (با وزن ۱۴۰هزار تنی و سهمی۲۵/ ۱درصدی)، مالزی با ۱۶۰میلیون دلار (با وزن ۱۱۶هزار تنی)، کره‌جنوبی با ۱۵۹میلیون دلار (با وزن ۳۴هزار تنی و سهم ۱/ ۱درصدی )، هنگ‌کنگ با ۱۳۸میلیون دلار (با وزن ۷۹هزار تنی و سهم ۹۹/ ۰درصدی) سنگاپور با ۱۳۳میلیون دلار (با وزن ۱۸۲هزار تنی و سهم ۹۵/ ۰درصدی) برزیل با ۱۰۷میلیون دلار (با وزن ۱۵۳هزار تنی و سهم ۷۶/ ۰درصدی)، تایوان با ۵۸میلیون دلار (با وزنی ۲۲هزار تنی و سهمی ۴۱/ ۰درصدی)، اتریش با ۵۳میلیون دلار (و وزنی ۱۴هزار تنی و سهم ۴۱/ ۰درصدی )، اتریش با ۵۳میلیون دلار (و وزن ۱۴هزار تنی و سهم ۳۸/ ۰درصدی) و مناطق ویژه با ۵۳میلیون دلار (با وزنی ۷۴هزار تنی و سهم ۳۸/ ۰درصدی) عمده‌ترین واردکنندگان کالاهای ایرانی هستند.
تجارت کالایی ایران در بخش صادرات
در بخش صادرات وضعیت بسیار روشن‌تر از چیزی است که در واردات با آن مواجه هستیم. مقاصد صادراتی ایران بسیار اندک، حجم آن‌ها بسیار کوچک و سهم کشورها از آن بسیار نامتقارن است.
سه کشور نخست مقصد کالاهای ایرانی بیش از ۴۰درصد از صادرات ایران را به خود جذب می‌کنند و ارقام چنان‌که مشاهده می‌شود، بسیار کوچک و در حد صرف نظر کردن هستند. در رتبه نخست مقاصد صادراتی چین قرار دارد که در سه‌ماهه نخست امسال ۳میلیارد و ۵۰۰هزار دلار (به وزن ۴/ ۱۱میلیون تن و سهم ۸/ ۱۸درصدی) کالای ایرانی وارد کرده است. پس از آن همسایه ایران، عراق، ۲میلیارد و ۳۸۴هزار دلار (به وزن ۰۵/ ۷میلیون تن و سهم ۹/ ۱۳درصدی) از ایران خرید کرده است. ترکیه سومین مشتری ایران یک‌میلیارد و ۷۳۳هزار دلار (به وزن ۰۸/ ۴میلیون تن و سهم ۷/ ۱۰درصدی) از ایران کالا وارد کرده است. دیگر شریک عمده تجاری کشور، امارات، رتبه چهارم را دارد با صادرات یک‌میلیارد و ۳۴۳هزار دلاری (به وزن ۱/ ۳میلیون تن و سهم ۹/ ۳درصدی) از ایران. هند ۴۸۸میلیون دلار (با وزن ۶/ ۱میلیون تن و سهم ۹/ ۳درصدی) کالای ایرانی را در بازار خود جذب کرده است و پنجم شده است.
پاکستان با اندک اختلافی با هندوستان و با ۴۳۷ میلیون دلار (به وزن ۹۵۶هزار تن و سهم ۵/ ۳درصدی) ششمین مشتری ایران است و همسایه‌اش افغانستان ۳۹۰هزار دلار (به وزن ۹۶۷هزار تن و سهم ۱/ ۳درصدی) از ایران وارد می‌کند و رتبه هفتم را دارد. پس از آن عمان در رتبه هشتم مشتریان ایران قرار دارد و ۲۶۹میلیون دلار (۹۱۱هزار تن) کالا از ایران خریداری کرده است. اندونزی سهمی ۲۶۲هزار دلاری (به وزن ۵۰۴هزار تن و سهم ۱/ ۲درصدی) از صادرات ایران دارد و روسیه با ۲۰۷میلیون دلار (۵۰۸هزار تن و سهم ۶/ ۱درصدی) خرید سه‌ماهه خود از ایران دهم شده است.
تایلند جایگاه یازدهم را دارد و ۱۲۰میلیون دلار (۱۹۵هزار تن و سهم ۹۷/ ۰درصدی) کالای ایرانی به خاک خود وارد کرده است. همسایه شمالی ایران، آذربایجان، ۱۱۸میلیون دلار (۲۵۱هزار تن و سهم ۹۶/ ۰درصدی) واردات کالای ایرانی داشته است و دوازدهم شده، ترکمنستان ۱۰۶میلیون دلار (۳۳۵هزار تن و سهم ۸۵/ ۰درصدی) از ایران خرید کرده و رتبه سیزدهم این جدول را دارد، ارمنستان با ۱۰۱میلیون دلار (به وزن ۳۱۲هزار تن و سهم ۸۶/ ۰درصدی) چهاردهمین مشتری کالای ایرانی است.
ازبکستان نخستین کشوری است که در این جدول آمار واردات آن به زیر ۱۰۰میلیون می‌رسد و ۷۸میلیون دلار (به وزن یک‌میلیون و ۱۶۳هزار تن و سهم ۶۲/ ۰درصدی) اجناس ایرانی وارد کرده است و پانزدهمین محل ورود کالاهای غیرنفتی ایران است.
غنا ۵۶میلیون دلار ( به وزن ۱۱۷هزار تن و سهم ۴۵/ ۰درصدی) واردات از ایران دارد و تنها کشور آفریقایی حاضر در این فهرست ۲۰تایی است که در جایگاه شانزدهم ایستاده است. گرجستان ۴۷میلیون دلار (به وزن ۶۹هزار تن و سهم ۳۸/ ۰درصدی) حجم واردات خود را به کالای ایرانی اختصاص داده است و هفدهمین مقصد صادراتی ایران است.
تاجیکستان، هجدهمین واردکننده اجناس ایران ۴۷میلیون دلار (به وزن ۳۶هزار تن و سهم ۳۸/ ۰درصدی) خرید از ایران داشته است. سوریه یکی مانده به آخر با ۴۱میلیارد دلار (به وزن ۱۱۰هزار تن و سهم ۳۳/ ۰درصدی) واردات از ایران قرار دارد و کویت، بیستمین مشتری ایران ۳۸میلیون دلار (به وزن ۱۰۸هزار تن و سهم ۳۱/ ۰درصدی) واردات از ایران انجام داده است.
