سرمایه اجتماعی، موتور محرکه توسعه‌یافتگی است

توسعه اقتصادی بدون پشتوانه فرهنگ و اعتماد عمومی پایدار نمی‌ماند

«محمدرضا توکلی‌زاده»، رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی در ابتدای این همایش با تاکید بر ضرورت پیوند عمیق میان فرهنگ و اقتصاد اظهار داشت: اتاق بازرگانی نهادی اقتصادی است که رسالت اصلی آن توسعه کسب‌وکار و پیشبرد اقتصاد کشور است؛ با این حال باور داریم که پشتیبانی از فعالیت‌های اقتصادی، بدون اتکا به فرهنگ غنی ملی، هرگز به نتایج مطلوب نخواهد رسید.

وی افزود: پیوند فرهنگ با اقتصاد، به تصمیم‌گیری‌ها جنبه اخلاق‌مدار و انسانی می‌بخشد و فضای اقتصادی را غنی‌تر و پویاتر می‌سازد.

توکلی‌زاده، پیوند میان فرهنگ، اعتماد اجتماعی و توسعه‌یافتگی را از بنیادی‌ترین مباحث در مسیر پیشرفت جوامع دانست و خاطرنشان کرد: تجربه ملت‌ها نشان داده است که هیچ اقتصادی بدون پشتوانه فرهنگی و اعتماد عمومی، توان دستیابی به رشد پایدار و همه‌جانبه را ندارد. سرمایه اجتماعی، اعتماد و فرهنگ همکاری، زیربنایی است که همه طرح‌ها و سیاست‌های اقتصادی بر آن استوار می‌شود.

رئیس پارلمان بخش خصوصی خراسان رضوی در ادامه اظهار داشت: در شرایط امروز کشور، بیش از هر زمان دیگر نیازمند بازسازی و تقویت سرمایه اجتماعی هستیم. بخش خصوصی به‌عنوان موتور محرکه اقتصاد و دولت به‌عنوان تنظیم‌گر و پشتیبان، تنها زمانی قادر خواهند بود گام‌های موثر در مسیر توسعه بردارند که بر بستری از اعتماد متقابل، شفافیت و همدلی اجتماعی حرکت کنند.

وی تصریح کرد: اقتصادی که از فرهنگ جدا باشد، مسیر پایداری نخواهد یافت و فرهنگی که از پشتوانه اقتصادی بی‌بهره بماند، توان تداوم و اثرگذاری نخواهد داشت.

توکلی‌زاده در پایان ابراز امیدواری کرد: نتایج این همایش در سیاست‌گذاری‌های کلان، برنامه‌های توسعه‌ای و تقویت سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی بازتاب یابد و سرآغازی برای هم‌افزایی عمیق‌تر میان فرهنگ و اقتصاد در مسیر شکوفایی کشورمان باشد.

اشتراکات فرهنگی، بستری برای گسترش تعاملات اقتصادی

غلامحسین مظفری، استاندار خراسان رضوی نیز در این همایش گفت: ظرفیت‌های فرهنگی و تمدنی استان خراسان رضوی، آن‌قدر گسترده است که می‌تواند علاوه بر کشور، در منطقه نیز اثرگذاری جدی داشته باشد. این استان به واسطه پیشینه تمدنی و با توجه به جایگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی و امام رضا(ع)، باید پایگاه گفت‌وگو و تعاملات فرهنگی و اجتماعی باشد.

وی ادامه داد: اتاق بازرگانی خراسان رضوی یکی از بهترین تشکل‌های کشور در حوزه برقراری ارتباط میان دولت و بخش خصوصی است و توانسته نشست‌های منظم و مثمرثمری را در سطح استان با حضور مسئولان ملی برگزار نماید. از سوی دیگر، در سطح استان به شکل منظم، برگزاری «یکشنبه‌های اقتصادی» را در دستور کار داریم. استمرار این نشست‌ها با همراهی فعالان اقتصادی و فرهنگی می‌تواند زمینه‌ساز طرح‌های مشترک و اثرگذار در حوزه‌های فرهنگی و اقتصادی برای استان باشد.

مظفری با اشاره به ظرفیت فراوان استان خراسان رضوی در حوزه فرهنگ خاطرنشان کرد: تجربه سفر به کشورهای منطقه مانند افغانستان و پاکستان و بازدید از شهرهایی مانند کراچی و لاهور نشان داده که این شهرها خراسان را «مادر سرزمین‌های خود» می‌دانند و انتظار اثرگذاری فرهنگی از این استان بالاست.

وی با تاکید بر ضرورت تقویت همکاری‌های فرهنگی و اقتصادی با کشورهای همسایه گفت: اشتراکات فرهنگی و تاریخی ما با کشورهایی مانند افغانستان بسیار زیاد است. فرهنگ می‌تواند پیشران اقتصاد باشد و باید به این مهم تکیه نمود.

تلاش بخش خصوصی برای ایجاد پیوند میان فرهنگ و اقتصاد در خراسان رضوی

«محمدحسین روشنک»، عضو هیات رئیسه و رئیس کمیسیون مسئولیت اجتماعی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی در بخش دیگری از این همایش بر ضرورت جای دادن فرهنگ در متن فعالیت‌های اقتصادی تاکید کرد و گفت: اتاق بازرگانی، کمیسیون مسئولیت اجتماعی و کانون کارآفرینان استان مدت‌هاست در تلاش‌اند تا موضوع فرهنگ را به‌ویژه در خراسان رضوی با حوزه اقتصاد پیوند بزنند و آن را به‌طور جدی پیگیری کنند.

وی با اشاره به هفته دفاع مقدس، ضمن ادای احترام به شهدا، ایثارگران و خانواده‌های آنان خاطرنشان کرد: دوران دفاع مقدس، دوره‌ای سرشار از ایثار و شجاعت بود؛ زمانی که حب مال و جان و دنیاطلبی جایی نداشت و روحیه همدلی و ایثارگری در جامعه موج می‌زد. امروز نیز ملت ایران در بزنگاه‌های حساس همچون دفاع دوازده‌روزه نشان دادند که جدای از اعتراضات سیاسی، در دفاع از کشور هم‌قدم و همراه هستند.

عضو هیأت رئیسه اتاق بازرگانی خراسان رضوی در بخش دیگری از سخنان خود به ریشه تاریخی پیوند فرهنگ و اقتصاد در خراسان اشاره کرد و افزود: تاریخ جاده ابریشم گواهی روشن است که اقتصاد این سرزمین همواره با فرهنگ درهم‌تنیده بوده است. حتی سوغات مشهد با وجود جنبه اقتصادی آن، بیش و پیش از هر چیز، رنگ و بوی فرهنگی دارد و این همان اقتصاد فرهنگی است که باید امروز نیز با جدیت دنبال شود.

وی در پایان تاکید کرد: بخش خصوصی خراسان رضوی وظیفه دارد این میراث گران‌سنگ را پاس بدارد و مسیر پیوند میان فرهنگ و اقتصاد را با ابتکار و راهبرد مبتنی بر همگرایی، ادامه دهد.

توسعه بدون فرهنگ، پایدار نمی‌ماند

محمدحسین پاپلی یزدی، جغرافی‌دان و پژوهشگر فرهنگی، بر نقش بنیادین فرهنگ در تمامی ابعاد زندگی و اقتصاد تاکید کرد و گفت: هیچ فعالیتی بدون پشتوانه فرهنگی سامان نمی‌یابد. اگر فرهنگی درست و اصولی بر کاری حاکم باشد، آن فعالیت به نتیجه‌ای مطلوب خواهد رسید. توسعه‌ای که تنها بر رفاه مادی و آسایش ظاهری بنا شود و از بنیان فرهنگی تهی باشد، سرانجامی پایدار نخواهد داشت.

وی افزود: برای بازگرداندن آرامش و اطمینان به فضای اقتصادی کشور، باید جنبه‌های فرهنگی را تقویت کرد. فرهنگ است که می‌تواند اقتصاد را از تنش و نااطمینانی برهاند.

فرهنگ، ریشه جانشین‌پروری و انسجام اجتماعی

پاپلی یزدی با اشاره به نگاه نسل‌های پیشین به اصل جانشین‌پروری تصریح کرد: گذشتگان کار و حرفه خود را به صورت یک فرهنگ منتقل می‌کردند؛ اما امروز در بخش‌هایی همچون صنعت و معدن، با درگذشت یک فرد، گاه یک مجموعه اقتصادی نیز دچار بحران می‌شود.

او همچنین یادآور شد: ما بارها از اعتماد و انسجام اجتماعی سخن گفته‌ایم و آن را محصول غرب دانسته‌ایم، حال آنکه این مفاهیم ریشه در سنت‌های بومی ما دارند؛ ساختارهایی همچون ریش‌سفیدان و هیئت‌ها سال‌ها در جوامع محلی وجود داشته و غربی‌ها صرفا آن‌ها را مشاهده و تئوریزه کرده‌اند.

ریشه مشکلات اقتصادی در فرهنگ ماست، نه در کمبود منابع

پاپلی یزدی در ادامه با انتقاد از محدودنگری در آموزش و اقتصاد اظهار داشت: دانشگاه‌ها و مدارس ما در زمین‌هایی کوچک بنا می‌شوند، حال آنکه هدف آموزش تنها انتقال دانش نیست، بلکه پرورش سعه‌صدر و ذهنیت بزرگ‌منشانه است.

وی همچنین به فرهنگ تصدی‌گری در کشور اشاره کرد و گفت: بیش از یک قرن است که دولت خود را مالک و متصدی همه امور می‌پندارد. اکنون باید اندیشید که چگونه می‌توان بخش‌هایی را که دولت به شکل مازاد در اختیار گرفته، به مرور اصلاح و به مردم بازگرداند. تقویت بخش خصوصی نیازمند کار فرهنگی عمیق و مداوم است.

این پژوهشگر در پایان با اشاره به معنای واقعی فرهنگ گفت: فرهنگ تنها برگزاری مراسم شاهنامه‌خوانی نیست؛ بلکه تاکید بر اندیشه و خرد است.
او تاکید کرد: فرهنگ، بالابرنده و ضامن آرامش جامعه است. امید می‌رود این همایش، نقطه آغازی برای اقتصادی پویا و فعال، اما در عین حال فرهنگ‌ساز باشد.

هیچ توسعه‌ای بدون پشتوانه فرهنگی پایدار نمی‌ماند

محمدجعفر یاحقی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد نیز در ادامه این همایش با تاکید بر پیوند ناگسستنی فرهنگ و اقتصاد تصریح کرد: تاریخ نشان می‌دهد بسیاری از بازرگانان ایرانی نه تنها در عرصه تجارت و اقتصاد موفق بوده‌اند، بلکه حامل و گسترش‌دهنده فرهنگ و دانش ملی نیز به شمار می‌رفته‌اند.

وی یادآور شد: در اعصار و ایام گذشته، بازار ایران تنها محل دادوستد نبود، بلکه کانون تولید، چاپ و نشر کتاب نیز محسوب می‌شد. بازرگانان بسیاری خود ناشر و حامی آثار علمی و ادبی بودند. این هم‌افزایی میان اقتصاد و فرهنگ، پشتوانه‌ای برای رشد اقتصادی و بالندگی فرهنگی جامعه بوده است.

یاحقی افزود: امروز نیز اگر اتاق‌های بازرگانی تقویت‌کننده جریان‌های فرهنگی باشند، هم روحیه فعالان اقتصادی ارتقا می‌یابد و هم ظرفیت آنان برای تصمیم‌گیری‌های خردمندانه و مسئولانه افزایش خواهد یافت.

خراسان؛ کانون فرهنگ و توسعه منطقه‌ای

یاحقی با اشاره به جایگاه تاریخی خراسان گفت: این سرزمین قرن‌ها خاستگاه جنب‌وجوش فرهنگی بوده و امروز نیز باید چنین جایگاهی برای آن محفوظ بماند. پیوند فرهنگی مردم خراسان با جوامعی همچون سمرقند، بخارا، خجند و دوشنبه، نشان‌دهنده جذابیت و غنای فرهنگ خراسانی است. این ظرفیت باید پاس داشته شود و در سطوح مختلف، حتی در تولید و اقتصاد، به کار گرفته شود تا توسعه فرهنگی و اقتصادی منطقه تضمین گردد.

فرهنگ؛ ریشه هویت ملی و سرمایه پایدار جامعه

این پژوهشگر و استاد دانشگاه، در توضیح مفهوم فرهنگ گفت: واژه فرهنگ، سابقه‌ای چند هزار ساله دارد. «فره» به معنای اعتلا و «هنگ» از ریشه هنجیدن به معنای بیرون کشیدن است؛ یعنی چیزی که از درون انسان یا جامعه بیرون می‌آید و موجب تعالی می‌شود. فرهنگ، حاصل تجربیات ملت‌ها در طول تاریخ است و همان است که فردوسی در شاهنامه گفته: به فرهنگ باشد روان، تندرست.

یاحقی خاطرنشان کرد: فرهنگ، بالابرنده و ضامن سلامت جامعه است. روان جامعه با فرهنگ اصلاح می‌شود و آرامش می‌یابد. شاهنامه بیش از هفتاد بار واژه فرهنگ را به‌کار برده است؛ در حالی که حافظ هرگز و سعدی تنها سه بار از این واژه استفاده کرده‌اند. این نشان می‌دهد فردوسی بینشی ژرف و فرهنگی نسبت به انسان و جامعه داشته است.

او با اشاره به مفهوم فرهیخته افزود: فرهیخته یعنی کسی که سرشار از فرهنگ باشد؛ چنین انسانی کامیاب، موفق و آرام است. هر ایرانی و هر بازرگانی می‌تواند واجد فره و فرهنگ باشد. بسیاری از تولیدکنندگان و صنعتگران ما سخنانی بر زبان می‌آورند که نشان از فرهیختگی و عمق فرهنگی آنان دارد؛ این همان سرمایه‌ای است که اقتصاد و جامعه ما را در مسیر تعالی نگاه می‌دارد.

توسعه اقتصادی بدون توجه به فرهنگ و تاریخ ممکن نیست

در ادامه این همایش «نعمت‌اله فاضلی»، پژوهشگر علوم انسانی، با تاکید بر اهمیت فرهنگ در تحولات اقتصادی و اجتماعی اظهار داشت: پژوهش‌ها نشان می‌دهند که هیچ تحولی در هیچ کشوری بدون زیرساخت فرهنگی امکان‌پذیر نبوده و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست.

فاضلی با بیان اینکه متاسفانه در ایران بعضا نگاه به فرهنگ یا آسیب‌شناسانه است یا تزئینی و نمایشی، تصریح کرد: فرهنگ نباید تنها شامل فعالیت‌های دکوراتیو یا تزئینی باشد، بلکه باید مسیری برای یادگیری، کار، مدیریت و توسعه باشد.

این دکترای انسان‌شناسی با تاکید بر اهمیت تلفیق فرهنگ، تاریخ و دانش در مسیر توسعه اقتصادی اظهار داشت: ایران و بسیاری از کشورهای کهن مانند هندوستان و چین جوامعی میراث‌محور هستند و بدون توجه به زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی نمی‌توانند به توسعه اقتصادی پایدار برسند.

وی ادامه داد: تجربه ایران نشان می‌دهد هرجا در سیاست‌گذاری توسعه اقتصادی به این زمینه‌ها توجه شده، موفق بوده‌ایم و هرجا بی‌توجهی صورت گرفته، زمین خورده‌ایم.

فاضلی به نمونه‌های تاریخی اشاره کرد و گفت: دارالفنون و دانش‌آموختگان آن در عصر ناصری توانستند بناها و سازه‌هایی مانند سرای سعدالسلطنه در قزوین یا آثار تاریخی کاشان و مشهد را با کیفیت بالا و هزینه اندک بسازند. موفقیت این آثار به دلیل تلفیق دانش تاریخی، سنت و علم جدید بود، مشابه رویکردی که در شعر نو فارسی و آثار ادبی تجددگرایان ایرانی دیده می‌شود.

فاضلی افزود: برخلاف تصور برخی که دوره قاجار را غرب‌زده و سطحی می‌دانند، تحقیقات جدید نشان می‌دهد روشنفکران و دانش‌آموختگان آن زمان عمیق می‌اندیشیدند و توانستند دانش دینی، ادبی، فرهنگی و محلی را در خدمت توسعه و هنر قرار دهند.

وی تاکید کرد: بررسی روند آموزش و پرورش در دوره‌های اخیر حکومت در ایران نشان می‌دهد برنامه‌ریزی علمی و فرهنگی می‌تواند زمینه‌ساز توسعه پایدار باشد.

فاضلی با اشاره به اهمیت فرهنگ در توسعه اقتصادی و اجتماعی اظهار داشت: از دهه ۱۹۶۰ میلادی به بعد، ثروت‌ها در جهان افزایش یافته اما نابرابری‌ها، بحران‌های اقلیمی، خشونت شهری و نارضایتی انسانی شدت گرفته است.

فاضلی افزود: مساله‌ای که برخی از صاحبان ثروت در ایران بدان توجه نمی‌کنند، این است که سرمایه اقتصادی‌شان را به سرمایه فرهنگی و نمادین تبدیل نمی‌کنند.

وی ادامه داد: فرهنگ، فرایند تولید سرمایه اقتصادی را تسهیل می‌کند و همزمان امکان پیوند میان سرمایه‌های اجتماعی، عاطفی و نمادین را فراهم می‌سازد. چنین رویکردی باعث می‌شود افراد جامعه هم‌زیستی مسالمت‌آمیز داشته باشند و اعتماد میان نسل‌ها و گروه‌ها شکل گیرد.