زمان تصمیم‌های سخت برای نجات آب خراسان رضوی فرا رسیده است

بر اساس مباحث مطرح‌شده در این جلسه، افت شدید آبخوان‌ها، گسترش فرونشست به محدوده‌های شهری، توسعه نامتوازن و فشار بر منابع طبیعی، تصویری ناپایدار از آینده استان ترسیم کرده است؛ آینده‌ای که بدون اصلاحات ساختاری و تصمیمات فوری، در معرض تهدیدهای جدی قرار می‌گیرد.

به گزارش روابط عمومی اتاق بازرگانی خراسان رضوی، محمد علایی، رئیس کمیسیون آب و محیط زیست اتاق مشهد در این نشست، ضمن تشریح آخرین وضعیت منابع آبی و اضافه‌ برداشت‌ها هشدار داد که ایران، به ویژه مشهد، با تهدیدات جدی در زمینه کمبود منابع آبی و فرونشست زمین مواجه است.

وی با تاکید بر این نکته که حل مشکل آب تنها با دسترسی به منابع بیشتر آب ممکن نیست، افزود: مساله کم‌آبی کشور از زمان‌های گذشته همچنان بدون پاسخ مانده است. در طول تاریخ اقداماتی مانند انتقال آب از چشمه گیلاس و کارهای عمرانی در دوره‌های مختلف سلطنتی در راستای حل این چالش انجام شد؛ اما مشکلات همچنان باقی است و شاهد فرونشست زمین و خشکی منابع آبی هستیم.

علایی با اشاره به گزارش‌های هواشناسی و وضعیت هشداردهنده آب سدها در استان،  اذعان کرد: بحران آب تنها به دلیل کمبود منابع نیست، بلکه به سوء مدیریت در بخش‌های مختلف اقتصادی و کشاورزی برمی‌گردد.

وی افزود: بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور به ضایعات تبدیل می‌شود و این نشان‌دهنده ضرورت بازنگری در نحوه مصرف و مدیریت منابع آبی است.

علایی با نگاهی انتقادی به سیاست‌های پیشین در خصوص حفر چاه‌های غیرمجاز و محدودیت‌ها در دسترسی به منابع آب زیرزمینی گفت: مدیریت ناصحیح در این زمینه  عملاً کمکی به حل مشکل نکرده و تنها موجب بدتر شدن وضعیت شده است.

او ادامه داد: در حال حاضر بسیاری از شهرها و استان‌ها، از جمله مشهد، در مسیر ناپایداری قرار دارند و اگر تغییرات جدی در سیاست‌گذاری‌ها و مدیریت منابع صورت نگیرد، آینده‌ای روشن برای این مناطق نمی‌توان متصور شد؛ مشهد آینده‌ای ندارد اگر همچنان با دیدگاه‌های مهندسی به مسائل آب نگاه کنیم؛ چرا که کم آبی تنها یک مشکل فنی نیست، بلکه اقتصاد و توسعه این شهر را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

بحران جدی آب در چهار سد اصلی استان

وی با اشاره به مشکلات موجود در تامین آب برای کشاورزی و صنایع استان گفت: چاه‌ها در حال خشک شدن هستند و بسیاری از مناطق استان در معرض فرونشست قرار دارند. چهار سد اصلی استان در پاییز امسال خشک خواهند شد و این بحران به‌زودی قابل‌حل نخواهد بود؛ مگر آن که تغییرات اساسی در سیاست‌گذاری‌ها صورت گیرد.

رئیس کمیسیون آب و محیط زیست اتاق بازرگانی خراسان رضوی با اشاره به مشکلات ناشی از توسعه بی‌رویه مشهد، اذعان کرد: برای مقابله با بحران کم آبی، جمعیت این شهر باید کاهش یابد. مشهد توان تحمل جمعیت بیشتر را ندارد.

او همچنین بر اهمیت استفاده بهینه از منابع آبی و لزوم بازچرخانی فاضلاب و ساخت گلخانه‌ها تاکید کرد و گفت: مکانیزه کردن کشاورزی و کاهش ضایعات در این بخش، از دیگر اقداماتی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

وی خاطرنشان کرد: مشهد و دیگر کلان‌شهرهای ایران، به خصوص در مناطق مرکزی و شرق کشور، با توجه به مشکلات آب و محیط زیست، در معرض بحران‌های جدی قرار دارند و برای حفظ فرهنگ و تمدن کشور، نیاز است که نگاه اساسی به مدیریت منابع طبیعی و توسعه پایدار داشته باشیم.

نبود بانک‌های اطلاعاتی هماهنگ در حوزه منابع آبی و فرونشست

در ادامه محسن خندان دل، رئیس کمیسیون خدمات فنی، مهندسی، مشاوره‌ای و عمران اتاق بازرگانی خراسان رضوی، به تشریح موضوع بحران آب و فرونشست زمین در استان پرداخت و نسبت به وضعیت بحرانی منابع آبی و پیامدهای آن هشدار داد.

وی تاکید کرد: نبود بانک‌های اطلاعاتی دقیق و ناهماهنگی در آمارهای مرتبط با منابع آب و فرونشست، چالش‌های جدی را در مدیریت بحران ایجاد کرده است.

خندان دل در خصوص وضعیت فرونشست در مشهد گفت: این پدیده به طور مستقیم به منطقه قائم مشهد رسیده و در قلب این شهر در حال گسترش است. این موضوع بسیار نگران‌کننده است.

او با اشاره به کاهش شدید منابع آب‌های زیرزمینی در استان، تاکید کرد: برداشت بیش از حد از منابع باعث شده که ۵۷ مخزن از ۷۶ آبخوان استان با کمبود شدید آب مواجه شوند و همین امر موجب شکست لایه‌های زیرزمینی و فرونشست زمین شده است این وضعیت آژیر خطری است که نباید به راحتی از کنار آن بگذریم.

وی همچنین به مشکلات ناشی از افزایش تعداد چاه‌های غیرمجاز اشاره کرد و اظهار داشت: طی ۲۰ سال گذشته، تعداد چاه‌های کشور بیش از پنجاه برابر افزایش یافته و بیش از نیمی از این چاه‌ها غیرمجاز هستند.

خندان دل همچنین به مشکلات زیست‌محیطی مشهد اشاره کرد و گفت: آلودگی هوا و کمبود بارش‌ها از جمله عوامل موثر در بحران منابع آبی استان هستند. از یک ماه پیش، هوای مشهد در وضعیت ناسالم قرار دارد و بارش‌ها در فصل پاییز به شدت کاهش یافته است. به طوری‌که بارش‌ها تا پایان آبان کمتر از ۶ میلیمتر بوده است.

رئیس کمیسیون خدمات فنی، مهندسی، مشاوره‌ای و عمران اتاق مشهد در پایان اظهار کرد: مقابله با این بحران‌ها، نیازمند تدوین راه‌حل‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت است و ضرورت دارد مسئولان با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از نظرات کارشناسان، به دنبال راه‌حل‌هایی برای جلوگیری از تشدید بحران‌ها باشند.

وی همچنین بر لزوم همکاری همه نهادها و دستگاه‌ها در حل این بحران‌ها تاکید کرد.

خطر فرونشست در نقاط کانونی مشهد

هادی شریفی، مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق نیز در این نشست با اشاره به خطر فرونشست در نقاط کانونی مشهد عنوان کرد: فرونشست زمین در مشهد با سرعتی فراتر از سال‌های گذشته در حال گسترش به سمت مرکز شهر و محدوده حرم مطهر رضوی است؛ وضعیتی که بنا بر آخرین پردازش‌های پهنه‌ای، «تغییر محسوسی» در نرخ نشست اطراف حرم ایجاد کرده و نگرانی‌ از بروز آسیب‌ در زیرساخت‌های مذهبی و شهری را افزایش داده است.

شریفی افزود: عامل اصلی فرونشست، برداشت ۹۹درصدی از آب‌های زیرزمینی است و ارتباطی با گسل یا ضعف‌های طبیعی خاک ندارد. افزایش برداشت‌ آب در شمال‌غرب مشهد موجب فعال‌شدن دوباره نواحی نشست‌کرده و حرکت جبهه فرونشست به سمت منطقه ثامن و محدوده حرم شده است.

وی خاطرنشان کرد: همزمان، فرودگاه شهید هاشمی‌نژاد مشهد نیز در معرض آثار این پدیده قرار دارد. بازدیدهای میدانی نشان می‌دهد که هرچند یکی از باندهای فرودگاه فعلاً در محدوده امن قرار دارد؛ اما گستره فرونشست در دشت‌های پیرامونی شامل سنگ‌بست، جیم‌آباد و… به‌تدریج در حال نزدیک‌شدن است. با ادامه روند فعلی ریسک ورود فرونشست به عرصه فرودگاهی در سال‌های آینده نیز محتمل است.

ضرورت طراحی نقشه ریسک

وی بر لزوم ارائه نقشه‌های ریسک به‌روز برای پیشگیری از بحران‌های بزرگ‌تر تاکید کرد.

شریفی با اشاره به مشکلات دیرینه در مدیریت منابع آب و فرونشست در استان، اظهار کرد: ما در خراسان رضوی با بحران فرونشست در بسیاری از دشت‌ها روبه‌رو هستیم. فرونشست در مشهد و مناطق اطراف آن به‌طور خاص نگران‌کننده است.

وی درباره فرونشست‌هایی که در مناطق مختلف استان مشاهده می‌شود، افزود: در مشهد، به ویژه در مناطق شمال غربی و دشت چناران، شاهد نشست‌هایی تا حدود ۱۵ سانتی‌متر هستیم که این موضوع می‌تواند به زیرساخت‌های شهری آسیب جدی وارد کند.

مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق همچنین به مقایسه‌ای بین وضعیت فرونشست در مشهد و سایر مناطق جهان اشاره کرد و توضیح داد: در مقایسه با مکان‌هایی مانند نیومکزیکو در آمریکا، که آبخوان‌های آنها عمق بیشتری دارند، فرونشست در استان ما از ابعاد متفاوتی برخوردار است. در خراسان رضوی، آبخوان‌های ما عمق کمی دارند و این عامل می‌تواند باعث بروز مشکلات جدی در زیرساخت‌های شهری و کشاورزی شود.

وی افزود: فرونشست زمین در استان از سال‌ها پیش آغاز شده است و در استان، ما سال‌هاست که درگیر این مشکلات هستیم؛ اما هنوز هزینه‌های لازم برای انجام مطالعات دقیق در مورد این موضوع به طور جدی در نظر گرفته نشده است.

او همچنین به خطرات بالقوه‌ای که فرونشست می‌تواند برای زیرساخت‌های شهری و عمرانی داشته باشد اشاره کرد و توضیح داد: برخی از پروژه‌های جدید، به‌ویژه در مناطقی که در معرض فرونشست قرار دارند، بدون در نظر گرفتن نرخ فرونشست در حال اجرا هستند.

شریفی تاکید کرد: هرگونه پروژه عمرانی باید با توجه به خطرات ناشی از فرونشست و گسل‌ها طراحی شود. ما به‌دنبال آن هستیم که نقشه‌های ریسک جدیدی برای استان تهیه کنیم تا از این طریق خطرات احتمالی را کاهش دهیم.

وی همچنین به وضعیت دشت‌های استان اشاره کرد و گفت: دشت‌های مشهد، نیشابور، کاشمر، و دیگر مناطق از جمله دشت‌های بحرانی ما هستند. در برخی از این دشت‌ها، فرونشست تا ۱۵ سانتی‌متر و حتی بیشتر نیز مشاهده شده است. در دشت نیشابور، برای مثال، نشست یکنواخت و گسترده‌ای در سطح زمین مشاهده می‌شود که باید اقدامات جدی برای مدیریت آن انجام شود.

شریفی با اشاره به ضرورت به‌روزرسانی مستمر داده‌ها و آمارها در زمینه فرونشست، اظهار کرد: داده‌های به‌دست آمده از مطالعات اخیر نشان می‌دهد که نشست در برخی از مناطق مشهد به‌طور پیوسته در حال گسترش است.

وی همچنین به طرح‌های پژوهشی و نقشه‌های جدیدی اشاره کرد که توسط اداره زمین‌شناسی برای پیش‌بینی وضعیت فرونشست و خطرات آن در مناطق مختلف تهیه شده است.

مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق در پایان سخنان خود گفت: باید به سمت پیش‌بینی و مدیریت صحیح بحران فرونشست حرکت کنیم. تهیه نقشه‌های ریسک و توجه به آن‌ها و بررسی دقیق وضعیت دشت‌ها از جمله اقداماتی است که برای جلوگیری از وقوع بحران‌های بزرگ‌تر باید در دستور کار قرار گیرد.

تغییر سریع کاربری اراضی خراسان رضوی و تشدید فشار بر منابع آب و محیط‌زیست

در ادامه این نشست، تریبون در اختیار محمدرحیم رهنما، استاد دانشگاه فردوسی مشهد قرار گرفت.

وی با اشاره به مشکلات و چالش‌های استان در زمینه‌های آب، توسعه و مدیریت منابع، گفت: مطالعات انجام‌شده در حوزه آمایش سرزمین از سال‌ها پیش در استان خراسان آغاز شده است، اما به رغم تلاش‌های زیادی که صورت گرفته، این مطالعات هنوز به مرحله اجرایی نرسیده است.

وی با تاکید بر اهمیت مدیریت منابع آب در این استان، افزود: مساله آب، مهم‌ترین چالش استان است و بدون توجه به این موضوع، توسعه پایدار ممکن نخواهد بود. خراسان رضوی از نظر منابع آبی در وضعیت بحرانی قرار دارد و دشت‌ها و منابع زیرزمینی آن به شدت آسیب دیده‌اند.

رهنما در ادامه به روند تغییرات کاربری اراضی در استان اشاره کرد و گفت: از سال 2001 تا 2020، تغییرات گسترده‌ای در اراضی خراسان رضوی مشاهده شده است. اراضی کشاورزی به سرعت به مناطق شهری و صنعتی تبدیل شده و این روند فشار زیادی بر منابع آبی و زیست‌محیطی وارد کرده است.

وی با اشاره به توسعه نامتوازن و فشار بر منابع طبیعی، تاکید کرد: در این مدت، بر اساس مطالعات مختلف، ظرفیت‌های طبیعی استان بیش از حد مورد بهره‌برداری قرار گرفته و اکنون دشت‌ها و منابع آبی استان به اشباع رسیده‌اند. این وضعیت ادامه‌دار می‌تواند تهدیدهای جدی برای آینده استان به همراه داشته باشد.

رهنما همچنین به مشکلات ساختاری و اجرایی در پیاده‌سازی برنامه‌های آمایش سرزمین اشاره کرد و گفت: به رغم آنکه مطالعات و برنامه‌های راهبردی زیادی تهیه شده‌اند؛ اما به دلیل فقدان اراده اجرایی و پشتیبانی کافی، این برنامه‌ها نتوانسته‌اند به مرحله عمل برسند. تغییرات مدیریتی و سیاسی مداوم، همچنین فقدان نظارت و پایش مستمر، از دیگر دلایل عدم تحقق این برنامه‌هاست.

لزوم اولویت‌دهی دولت به طرح‌های آبی و اعمال «ریاضت آبی» در خراسان رضوی

محمدرضا علوی‌مقدم، عضو هیات ‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد نیز در بخشی از این نشست با اشاره به بحران آب در شرق کشور، اظهار کرد: در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴، طرحی برای توسعه شرق کشور طراحی کردیم که محور اصلی آن حل مشکلات آب بود. در آن زمان تاکید کردیم که مشکل اصلی در شرق کشور نه به مدیریت تامین آب مربوط است و نه به مدیریت تقاضا، بلکه حل بحران آب نیازمند توجه به سیاست‌های کلان اقتصادی است.

وی به عدم توجه به بحران‌های آبی و تاثیر آن بر کشاورزی و منابع آبی در استان اشاره و تصریح کرد: تنها راه حل برای جلوگیری از بحران جدی‌تر، اجرای طرح‌های مدیریتی و اصلاحات اساسی در حوزه آب است.

علوی‌مقدم ادامه داد: در حال حاضر، وضعیت افت آبخوان‌ها در مشهد بسیار نگران‌کننده است. همچنین، آب‌دهی چاه‌های تامین آب مشهد هر سال به میزان ۱۰ درصد کاهش پیدا می‌کند و پیش‌بینی می‌شود در ۱۰ سال آینده به ۶۵ درصد کاهش یابد.

وی با تاکید بر اینکه اجرای طرح‌های آبی در استان باید از اولویت‌های دولت باشد، افزود: در شرایط کنونی، تامین آب باید از طریق مدیریت صحیح و اعمال ریاضت آبی صورت گیرد. این به این معناست که مصرف آب باید محدود و به طور کارآمد مدیریت شود. باید قیمت آب افزایش یابد تا مردم و صنایع بتوانند ارزش واقعی آب را درک کنند و از آن استفاده بهینه‌تری داشته باشند.

علوی‌مقدم در پایان با اشاره به لزوم اصلاح سیاست‌های اقتصادی و توجه به مشکلات بحران آب، گفت: باید در این زمینه تصمیمات جدی و فوری بگیریم، چرا که بحران آب در مشهد و شرق کشور دیگر قابل انکار نیست.

پدیده فرونشست زمین در خراسان رضوی، تهدیدی جدی برای زیرساخت‌های شهری و توسعه استان

سورنا صراف‌زاده، عضو کمیسیون خدمات فنی، مهندسی، مشاوره‌ای و عمران اتاق بازرگانی خراسان رضوی نیز با اشاره به مشکل فرونشست زمین در خراسان رضوی، این پدیده را تهدیدی جدی برای زیرساخت‌های شهری و توسعه استان دانست و گفت: ما در شرایط بحرانی قرار داریم. فرونشست زمین به مرز بحران رسیده است و اگر به این موضوع رسیدگی نشود، ممکن است عواقب جبران‌ناپذیری برای مدارس، ساختمان‌ها و مناطق مسکونی ایجاد شود.

او در ادامه به موضوع آمایش سرزمین و اجرای طرح‌های بلندمرتبه‌سازی اشاره و خاطرنشان کرد: باید در طرح‌های تفصیلی و اجرایی، نتایج آمایش سرزمین و الزامات آن رعایت شود. اگر کسی آمایش سرزمین را نادیده بگیرد، ترک فعل کرده است.

صراف‌زاده با مقایسه وضعیت ایران و عربستان سعودی در حوزه مدیریت آب گفت: عربستان در شرایط بیابانی، با استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها و انتقال آب از دریا به شهرها، توانسته نیاز جمعیت زیادی را تامین کند. ما هم باید از ظرفیت‌های مشابه استفاده کنیم.