جدیدترین گزارش انجمن سازندگان تجهیزات صنعتی ایران نشان‌دهنده آن است که به‌رغم ارزش بالای صادرات ماشینآلات صنعتی به ازای هر تن، این صنعت به دلیل مشکلاتی از قبیل ساختار بنگاهی کوچک شرکت‌های صنعت ماشین‌سازی، عدم‌تناسب مهارت نیروهای انسانی با نیاز صنعت، ضعف بنگاه‌‌‌های ماشین‌سازی در بازاریابی و فروش صادراتی، سطوح پایین توان فناورانه و نوآورانه اغلب بنگاه‌‌‌های صنعت ماشین‌سازی و فقدان برنامه و استراتژی توسعه صنعت ماشین‌سازی در کشور، به مثابه یک بازی دو سر باخت برای هر صنعتگری خواهد بود که قصد حضور و فعالیت در این صنعت را دارد؛ صنعتی که با وجود پتانسیل‌‌‌های بالا در جهت تولید محصولات در داخل کشور، بالاترین سهم واردات یعنی تقریبا ۱۷درصد از کل سهم ارزش واردات کشور را به خود اختصاص داده است.
وضعیت جهانی صنعت ماشینآلات
صنعت ماشین‌سازی و تجهیزات، از صنایع مولدی است که سرمایه‌گذاری در آن، سودی تضمینی را برای فعالان صنعتی در پی خواهد داشت. متوسط شاخص کل تولید صنعت ساخت در جهان طی هفت‌ماهه 2023 برابر با 123واحد بوده که به‌استثنای افت سال 2020 به دلیل بحران کرونا، روند عمومی این صنعت طی سال اخیر، افزایشی بوده است. روند تغییرات شاخص تولید برای صنعت تولید ماشینآلات و تجهیزات صنعتی نیز مشابه کل صنعت ساخت و نرخ رشد آن طی دو سال گذشته، بالا بوده و طی هفت‌ماهه سال‌جاری میلادی، نرخ رشد شاخص تولید ماشینآلات و تجهیزات صنعتی به رقمی کمتر از کل صنعت ساخت یعنی به حدود 0.63درصد رسیده است. اگر شاخص تولید صنعت ماشین‌سازی و تجهیزات صنعتی جهان مورد بررسی قرار بگیرد، مشاهده می‌شود که میزان این شاخص در هفتمین ماه میلادی یعنی ژوئیه 2023 به 123واحد نزدیک شد. این شاخص از روند نزولی طی دوماه منتهی به این ماه برخوردار بوده؛ اما همچنان آمار این صنعت در سطحی بالاتر از ژوئیه سال 2019 و قبل از بروز بحران کووید و حمله روسیه به اوکراین قرار دارد.
وضعیت صادرات صنعت ماشینآلات در ایران
صنعت ماشین‌سازی حوزه‌‌‌ای مولد و زیربنایی است که وضعیت آن در هر کشور، شاخصی مهم برای ارزیابی سطح توسعه‌یافتگی صنعتی و تولیدی آن کشور محسوب می‌شود. این صنعت به عنوان صنعتی راهبردی و مادر، نقش بسزایی در توسعه کشورهای صنعتی ایفا کرده است. صنعت ماشین‌سازی، به دلیل تولید کالاهای سرمایه‌‌‌ای از جایگاه ویژه‌‌‌ای در اقتصاد برخوردار است. ماشینآلات و تجهیزات صنعتی در تقسیم‌بندی محصولات، به دلیل داشتن دوره عمر نسبتا طولانی در رده کالاهای سرمایه‌‌‌ای قرار می‌‌‌گیرند و در واقع زیرساخت تولید دیگر کالاها از جمله کالاهای مصرفی و مصرفی بادوام هستند. بررسی تعرفه‌‌‌های مهم صادراتی ماشینآلات و تجهیزات صنعتی طی نیمه نخست سال 1402 و تغییرات آن نسبت به مدت مشابه سال قبل نشان‌دهنده آن است که صادرات اجزا و قطعات توربین‌‌‌های بخار با کاهش 46میلیون دلاری به 73میلیون دلار رسیده است. صادرات اجزا و قطعات موتورهای وسایط نقلیه هوایی اما با رشد 461درصدی، از 3.8میلیون دلار در نیمه اول سال 1401 به 21میلیون دلار در سال 1402 رسیده است. صادرات سایر اجزا و قطعات توربوجت‌ها یا توربوپرابلرها غیر از پره‌های ثابت و متحرک توربین گازی با کاهش 56میلیون دلاری، در عدد 12.6میلیون دلار قرار گرفته و کاهش 82درصدی را تجربه کرده است. صادرات ماشین‌‌‌های خردکردن یا ساییدن خاک، سنگ، سنگ معدن و… از 5.9میلیون دلار در نیمه اول 1401 با رشد 3.1میلیون دلاری به 9میلیون دلار در نیمه اول سال 1402 رسیده است. صادرات اجزا و قطعات مربوط به ماشینآلات غیر از لاینر، چکش، کانکتیو و منتل نیز به عنوان تعرفه صادراتی حجم بالای ماشین‌سازی و تجهیزات، با رشد 2.5میلیون یورویی به 8.5میلیون یورو در نیمه اول سال 1402 رسیده است.
عمده مقاصد صادراتی صنعت ماشینآلات
به طور کلی، صنعت ماشین‌سازی و تجهیزات در وضعیتی بسیار عقب‌‌‌تر از کشورهای خارجی و اروپایی است. با این حال، تمام تلاش خود را برای برون‌رفت از وضعیت فعلی صورت داده است. جالب اینکه این صنعت به نوعی مقاصد مشترکی با دیگر کالاهای صادراتی کشور دارد و در نیم‌سال اول 1402، عراق با 164میلیون دلار، سوریه با 25میلیون دلار، تاجیکستان با 19میلیون دلار، فدراسیون روسیه با 17میلیون دلار، ترکیه با 12میلیون دلار، افغانستان با 14میلیون دلار، ازبکستان با 9میلیون دلار، ویتنام با 8میلیون دلار، امارات متحده عربی با 7میلیون دلار، ونزوئلا با 6میلیون دلار و ارمنستان با 5میلیون دلار، عمده مقاصد صادراتی این صنعت سازنده هستند.
عمده تولیدات صنایع ماشین‌سازی و تجهیزات ایران مربوط به تجهیزات نیروگاهی، سایر ماشینآلات و تجهیزات مورد استفاده در خطوط تولید صنعتی، تجهیزات صنعتی نورد، ماشینآلات صنایع غذایی، پمپها و کمپرسورهای صنعتی و فن‌‌‌ها، تراکتور و کمباین، اجزا و قطعات و ادوات کشاورزی، ماشین ابزار و سایر محصولات صنایع ماشین‌سازی است.
ارزش‌افزوده بالای صنعت ماشینآلات
میانگین قیمت صادرات طی نیمه‌‌‌نخست 1402 نشان می‌دهد که به ازای صادرات هر تن تجهیزات نیروگاهی 23هزار و 103دلار، سایر صنایع ماشین‌سازی 4020دلار، پمپها و کمپرسورهای صنعتی و فن‌‌‌ها 3898دلار، ماشین ابزار 3108دلار، تراکتور و کمباین، اجزا و قطعات، ادوات کشاورزی 2772دلار، ماشینآلات صنایع غذایی 2492دلار، سایر ماشینآلات و تجهیزات مورد استفاده در خطوط تولید 2453دلار و کل صنعت ماشین‌سازی 3483دلار ارز وارد کشور می‌شود. این در حالی است که هر تن کالای ایرانی در نیمه نخست امسال به قیمت ۳۵۶دلار در بازار جهانی به فروش رسیده است. تنها بررسی همین بخش نشان‌دهنده ارزش‌افزوده بالایی است که صنایع ماشین‌سازی و تجهیزات تولید می‌کنند اما با این حال، مجموع تولید این صنایع، عددی بسیار پایین است.
سهم اشتغال‌زایی صنایع ماشین‌سازی از کل صنعت در طول سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۶ دارای روندی نزولی بوده؛ به طوری که این نسبت از حدود 51.4درصد در سال ۱۳۸۳ به حدود 19.3درصد در سال ۱۳۹۷ رسیده است. از طرف دیگر بررسی سهم اشتغال این صنعت از کل اشتغال صنایع، در مقایسه با سهم ارزش‌افزوده آن نشان می‌دهد که این صنعت با سهم بالای ۳درصدی در اشتغال صنعتی، کمتر از ۲درصد ارزش‌افزوده ایجاد کرده است. تخمین بازار ماشینآلات کشور بالغ بر ۲۰هزار میلیارد تومان در سال است. آن هم در حالی که میزان واردات ماشینآلات از دهه ۴۰ تا دهه ۹۰ خورشیدی یعنی طی ۵۰سال، حدود ۱۹۴میلیارد دلار بوده است. صنایع ماشین‌سازی بالاترین تراز تجاری صنعتی منفی را در بین تمام حوزه‌‌‌های صعنتی در اختیار دارند. میزان واردات این صنعت در ایران تقریبا ۴۰برابر صادرات آن است. درواقع واردات این صنعت بین ۴ تا ۵میلیارد دلار در سال بوده است، آن هم در حالی که در بهترین آماری که طی یک‌سال از صادرات به ثبت رسیده، صادرات این صنعت کمتر از 300میلیون دلار است. این صنعت بالاترین سهم واردات یعنی تقریبا ۱۷درصد از کل سهم ارزش واردات کشور را به خود اختصاص می‌دهد.براساس سند سیاستی توسعه صنعت ماشین‌سازی و تجهیزات وزارت صنعت، معدن و تجارت، مهم‌ترین چالش‌‌‌های صنعت ماشین‌سازی ایران شامل ساختار بنگاهی کوچک شرکت‌ها، عدم‌تناسب مهارت نیروهای انسانی با نیاز صنعت، ضعف بنگاه‌‌‌های ماشین‌سازی در بازاریابی و فروش صادراتی، سطوح پایین توان فناورانه و نوآورانه اغلب بنگاه‌‌‌های این صنعت، فقدان برنامه استراتژی توسعه صنعت ماشین‌سازی در کشور برای ارتقای این صنعت، ضعف در تامین مالی و نقدینگی موردنیاز بنگاه‌‌‌های صنعت و موانع سیاسی ناشی از تحریم برای ورود به بازارهای بین‌الملل است.
