یک موضوع مهم در تجارت این است که سهم شرکای تجاری کشور در طول زمان چه تغییری کرده است. این موضوع می‌تواند نشان دهد که روابط اقتصادی و بین‌المللی با کشورهای دیگر در چه حد است.
در این گزارش تغییر سهم 8 شریک تجاری مهم ایران از سال 1371 بررسی شده است. آلمان، امارات متحده عربی، ایتالیا، ترکیه، چین، روسیه، ژاپن و عراق این کشورها هستند. اهمیت این کشورها وقتی مشخص می‌شود که در نظر بگیریم در 11 ماهه نخست سال 1402 این 8 کشور 75.8 درصد از کل تجارت ایران را در اختیار داشته‌اند و سهم کشورهای دیگر تنها 24.2 درصد بوده است.
در این گزارش نشان داده شده است که با وجود افت سهم آلمان و ایتالیا در این سال‌ها، سهم چین، عراق، ترکیه و امارات رشد قابل توجهی کرده است. نکته مهم دیگر این است که مبادلات بین‌المللی ایران در سه دهه اخیر به سمت محدودیت تجارت به چند کشور خاص پیش رفته و تنوع شرکای تجاری کشور کم شده است؛ موضوعی که می‌تواند شاخصی از انزوای بیشتر اقتصاد ایران تلقی شود.
چین برنده‌ی اصلی تجارت با ایران
برای بررسی اینکه شرکای تجاری اصلی کشور در این سال‌ها چه کشورهایی بوده‌اند، می‌توان نسبت تجارت هر کشور یعنی مجموع ارزش صادرات و واردات آن را نسبت به کل تجارت کشور را محاسبه کرد. در این گزارش این محاسبه بر حسب دلار انجام شده و سهم تجارت 8 شریک تجاری مهم ایران از کل تجارت کشور به دست آمده است.
وضعیت شرکای تجاری کشور از دهه 1370 تا کنون تغییر شدیدی کرده است. برای فهم این موضوع کافی است به سال 1371 نگاه شود؛ در این سال آلمان 24.6 درصد از تجارت ایران را در اختیار داشت و پس از آن ژاپن با 11.2 درصد و ایتالیا با 9.3 درصد در رده‌های بعدی قرار داشتند. در این سال همچنین سهم امارات 5.8 درصد، سهم ترکیه 3 درصد، سهم عراق 2.5 درصد، سهم روسیه 2 درصد و سهم چین تنها 1.4 درصد بود.
اما این روند در طی زمان کاملا متحول شد. به طوری که 32 سال یعنی در 11 ماهه نخست سال 1402 چین با 28.1 درصد در رده اول قرار گرفت و امارات با 23.6 درصد در رده دوم. همچنین سهم ترکیه به 10.1 درصد، سهم عراق به 8.7 درصد افزایش یافت که رشد قابل توجهی بود. این در حالی است که آلمان، ژاپن و ایتالیا جایگاه پررنگ خود را در تجارت ایران از دست دادند. سهم آلمان در سال 1402 به 2.1 درصد، سهم ژاپن به 0.1 درصد و سهم ایتالیا به 0.8 درصد افت کرد.
نکته مهم دیگر در رابطه با شرکای تجاری ایران، کاهش تنوع شرکای تجاری است. به طوری که در سال 1402 شرکای تجاری ایران در کم‌تنوع‌ترین حالت 32 سال اخیر بوده است.
تنوع شرکای تجاری ایران در کمترین سطح 3 دهه اخیر
تنوع شرکای تجاری برای یک کشور از این جهت اهمیت دارد که موجب می‌شود کشور وابستگی شدیدی به چند کشور خاص پیدا نکند، انعطاف بیشتری در مبادلات و تعاملات تجاری داشته باشد، محصولات و خدمات متنوع شود و نفوذ کشور در بازارهای جهانی افزایش یابد. تنوع تجاری را می‌توان با بررسی سهم سایر کشورها از کل تجارت کشور بررسی کرد. هر چه این سهم بیشتر باشد به این معناست که ایران کمتر به این هشت کشور خاص وابسته بوده و کشورهای دیگری نیز وارد تعاملات اقتصادی با ایران شده‌اند.
بررسی روند 32 ساله نشان می‌دهد که تنوع تجاری در سال‌های 1371 تا 1375 که سال‌های پس از اتمام جنگ و بازگشت ثبات به کشور است، افزایش یافته به طوری که سهم سایر شرکای تجاری در این مدت از 40.2 درصد به 60.1 درصد رسید که رکورد تنوع تجاری در این 3 دهه بوده است.
اما پس از آن شرکای تجاری کشور محدود و محدودتر شدند. در این میان البته تصویب برجام و گشایش در فضای بین‌المللی سبب شد تنوع شرکا در دو سال 1396 و 1397 افزایش یابد. با این حال با خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها در سال‌های 1397 و 1398 تعداد شرکای تجاری ایران رو به کاهش رفت و در 11 ماهه نخست سال 1402 به 24.2 درصد رسید که کمترین سهم سایر کشورها از تجارت با ایران از سال 1371 بود. به عبارت دیگر می‌توان گفت در سال 1402 تجارت ایران به منزوی‌ترین حال خود از لحاظ تنوع شرکای تجاری رسیده است.
