پیچ‌ و خم‌های جاده ابریشم نوین

در دهه اخیر، ساختارهای ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی جهان با شتابی بی‌سابقه دستخوش دگرگونی شده‌اند. ریشه این تحولات عمدتا به محدودیت‌های دریایی چین و وابستگی واردات انرژی و تجارت کالایی آن کشور به مسیر دریایی تنگه مالاکا بازمی‌گردد. چین، به‌عنوان موتور محرکه اقتصاد آسیا و بازیگری برجسته در تجارت جهانی، با هدف کاهش این وابستگی، استراتژی تنوع‌بخشی به مسیرهای زمینی و ریلی را در پیش گرفته است.

این راهبرد بلندمدت، در قالب ابتکار «کمربند و جاده» (BRI)، نخستین‌بار در سال ۲۰۱۳ توسط شی‌جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین، در کنفرانسی در قزاقستان معرفی شد. هدف این ابتکار، پیوند دادن کشورهایی از اروپا، آسیا، آفریقا و خاورمیانه از طریق زیرساخت‌های حمل‌ونقل، انرژی، دیجیتال و مالی است؛ پیوندی پایدار، هدفمند و منسجم.

در این چهارچوب، جاده ابریشم نوین صرفا پروژه‌ای در حوزه راه‌سازی نیست، بلکه شبکه‌ای پیچیده از زنجیره‌های ارزش است که زیرساخت‌های حمل‌ونقل، انرژی، تبادلات مالی، داده‌محور و صنعت سبز را به‌هم پیوند می‌زند. سرمایه‌گذاری‌های چین طی یک دهه گذشته، عمدتا بر کشورهایی متمرکز بوده که در کریدورهای تعریف‌شده BRI قرار دارند؛ به‌گونه‌ای که در سال ۲۰۱۷، حدود ۴۰ درصد صادرات کالایی چین به کشورهای این کریدورها اختصاص یافته است و در سال ۲۰۲۴ نیز بالغ بر ۱۷ درصد از کل صادرات چین روانه اروپا، به‌عنوان مقصد نهایی این مسیرها، شده است.

در این بستر، زنجیره‌های ارزش و مسیرهای ترانزیتی در حال بازتعریف شریان‌های تجارت بین‌المللی‌اند. چین می‌کوشد از رهگذر سرمایه‌گذاری ساختاریافته در کشورهای میانی، کنترل موثرتری بر جریان کالا، انرژی و داده داشته باشد و بازارهای صادراتی خود، به‌ویژه در آسیای میانه و اروپا را به‌نحوی پایدار توسعه ببخشد. بدین‌سان، جاده ابریشم نوین باید نه صرفا به‌مثابه راهی از شرق به غرب، بلکه همچون شبکه‌ای هم‌افزا از فرصت‌های اقتصادی، فناورانه و ارتباطی نگریسته شود.

*توسعه زنجیره‌های ارزش در امتداد کریدورها

اهمیت کریدورها نباید صرفا به مسیرهای حمل‌ونقل کالا تقلیل یابد. در امتداد این مسیرها، شبکه‌هایی از فعالیت‌های اقتصادی شکل می‌گیرد که شامل زیرساخت‌های بانکی و مالی، سیستم‌های حواله و تسویه ارزی، مراکز داده و ارتباطات، خدمات بیمه، سامانه‌های تامین مالی، و شبکه‌های لجستیکی هوشمند در سطوح محلی و منطقه‌ای می‌شود. در گذر زمان، این شبکه‌ها به ایجاد خوشه‌های صنعتی، تجاری، نوآوری و فناوری در امتداد کریدورها می‌انجامند.

برای نمونه، کریدور انرژی سبز چین در آفریقای مرکزی و شمالی، نه‌تنها مسیر انتقال برق و سوخت‌های فسیلی است، بلکه بستری برای توسعه نیروگاه‌های بادی و خورشیدی، احداث مراکز ساخت باتری و استقرار سامانه‌های هوشمند مدیریت انرژی نیز فراهم آورده است. در بُعد دیجیتال، کریدور آسیای جنوب‌شرقی به «کریدور دیجیتال» شهره شده که مراکز تبادل داده بین‌المللی (IXP) و شبکه‌های فیبر نوری را شامل می‌شود. همچنین در اروپا و آمریکای شمالی، کریدورهای زنجیره تأمین با محوریت لجستیک خودکار و انبارهای هوشمند شکل گرفته‌اند.

از چنین منظری، نقش خراسان رضوی را باید فراتر از توسعه خطوط حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای دانست و با نگاهی راهبردی به ظرفیت شکل‌گیری شبکه‌ای متنوع از فعالیت‌های اقتصادی نگریست. این استان می‌تواند با سرمایه‌گذاری در مراکز داده بزرگ‌مقیاس، توسعه نیروگاه‌های انرژی پاک (خورشیدی و بادی) و ارتقای خدمات پشتیبانی لجستیکی، از جمله انبارهای هوشمند و بنادر خشک، به قطبی رقابتی در سطح منطقه‌ای بدل شود. همچنین، تقویت زیرساخت‌های مالی و بانکی، و راه‌اندازی سامانه‌های تسویه بین‌المللی (مشروط به رفع موانع موجود)، از دیگر گام‌های کارآمد در جهت ادغام موثر در شبکه کریدورها خواهد بود.

*موقعیت ژئواکونومیکی ایران و جایگاه خراسان رضوی

ایران به‌واسطه جایگاه ژئواستراتژیک خود در نقطه تلاقی آسیای مرکزی، قفقاز، غرب آسیا و اروپا، یک هاب طبیعی ترانزیتی و نیز بازار مصرفی مهم محسوب می‌شود. در این میان، استان خراسان رضوی با مرزهای مشترک با ترکمنستان و افغانستان و برخورداری از اتصال به شبکه ریلی کشور، در تقاطع سه مسیر راهبردی قرار گرفته است:

• محور شرق- غرب: اتصال چین به ترکیه و اروپا
• محور شمال- جنوب: مسیر روسیه به خلیج‌فارس و بندر چابهار
• محور آسیای مرکزی- بازار داخلی ایران: پل ارتباطی واردات و صادرات منطقه‌ای

کلان‌شهر مشهد، با جمعیتی بالغ بر سه میلیون نفر و بهره‌مندی از زیرساخت‌های اقتصادی، دانشگاهی و پژوهشی، می‌تواند نقشی شتاب‌دهنده در بهره‌برداری از این مسیرها ایفا کند. حضور پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد و ظرفیت‌های اقتصاد دانشگاهی، بستری مناسب برای خلق کسب‌وکارهای نوین مبتنی بر ترانزیت و خدمات بین‌المللی فراهم آورده است.

*فرصت‌ها و الزام‌های خراسان رضوی در افق جاده ابریشم نوین

رقابت منطقه‌ای برای جذب کریدورها و تعریف مسیرهایی که ایران را دور می‌زنند، زنگ هشداری است برای تصمیم‌سازان داخلی. سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در برخی کشورها به استقرار کریدورهای جایگزین انجامیده و گروه‌های ذی‌نفع قدرتمندی حول آن‌ها شکل گرفته‌اند. بنابراین، زمان بهره‌برداری از مزیت جغرافیایی برای ایران و به‌ویژه خراسان رضوی، محدود است.

برای عقب‌نماندن از این رقابت راهبردی، استان باید با شتابی مضاعف در سه حوزه زیرساخت، فناوری و انرژی سبز اقداماتی را صورت دهد:

1. نوسازی و توسعه مناطق ویژه اقتصادی سرخس و دوغارون با تمرکز بر پایانه‌های چندوجهی ریلی- جاده‌ای
2. برقی‌سازی و افزایش سرعت خطوط ریلی، و بهینه‌سازی هزینه و زمان انتقال کالا
3. تجهیز مراکز انبارداری هوشمند با سامانه‌های ردیابی خودکار و اینترنت اشیا
4. توسعه دیتاسنترهای بزرگ و مراکز تبادل داده تجاری
5. راه‌اندازی هاب مالی با قابلیت تعامل با سامانه‌های حواله دیجیتال و رمزارزهای ملی
6. بهره‌گیری از فناوری‌های نوین نظیر هوش مصنوعی و بلاک‌چین در مدیریت زنجیره تامین
7. احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر در نوار مرزی و تامین انرژی سبز برای مراکز لجستیکی و صنعتی
8. تدوین راهبرد اقتصادی استان در چهارچوب ابتکار کمربند و جاده

با توجه به اهمیت راهبردی، رقابت‌پذیری بالا و اثرات بلندمدت اتصال به کریدورهای ابتکار کمربند و جاده، می‌توان این موضوع را به‌حق یکی از مسائل حیاتی آینده خراسان رضوی دانست. از همین رو، تدوین «راهبرد اقتصادی استان بر پایه ابتکار کمربند و جاده» باید در صدر اولویت‌های نهادهای اقتصادی، عمرانی و حاکمیتی استان قرار بگیرد.

در صورت اتخاذ چنین رویکردی، می‌توان به ایجاد پیوندهای پایدار و تقویت‌شونده با کشورهای همسایه امیدوار بود، پیوندهایی که از دل منافع مشترک اقتصادی برمی‌خیزند و آینده‌ای روشن برای توسعه منطقه‌ای رقم خواهد زد.

• منابع:
• Belt and Road Economics: Opportunities and Risks of Transport Corridors (Vol. 1 of 2): Main Report
• TradeMap