به گزارش روابط عمومی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی، فاضلی در این سمینار که شامگاه سه شنبه 31 خرداد، در محل سالن اجتماعات اتاق بازرگانی مشهد برگزار شد، به ارائه پژوهشی با عنوان «پیچیدگی مسأله آب در خراسان و مسئولیت کنشگران» پرداخت.
این جامعه شناس در تشریح پژوهش خود گفت: میزان مصرف آب در مشهد دو برابر میزان آب‌های تجدیدپذیر این کلانشهر است. در استان خراسان رضوی نیز میزان مصرف یک و هفتم دهم برابر میزان آب‌های تجدیدپذیر است. حجم مل آب‌های تجدیدپذیر این استان حدود 2 میلیارد و 900 میلیون متر مکعب در سال است، در حالی که سالانه 4 میلیارد متر مکعب آب مصرف می‌شود.
وی ادامه داد: نکته‌ای که در بحث مصرف آب در جامعه نهادینه شده این است که وقتی از لزوم کاهش مصرف آب در کشور سخن به میان می‌آید، بسیاری می‌گویند اکثر مصرف آب کشور مربوط به بخش کشاورزی است و مصرف در این بخش باید کاهش بیابد. در حالی که در شهری همچون مشهد میزان مصرف آب کشاورزی حدود 54 درصد و میزان مصرف در بخش شرب و بهداشتی 37 درصد است. در مجموع استان خراسان رضوی نیز، 81درصد آب در بخش کشاورزی و 13درصد در بخش شرب و بهداشتی مصرف می‌گردد.
خراسان رضوی بیشترین کسری منابع آب زیرزمینی را در میان استان‌ها دارد
فاضلی با بیان اینکه خراسان رضوی بیشترین اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی را داشته و دارای بیشترین کسری این منابع در میان استان‌هاست، گفت: در این استان 30 میلیارد متر مکعب آب بیشتر از ظرفیت مخازن آب‌های زیر زمینی برداشت شده است. به گونه‌ای که خراسان رضوی با متوسط کسری مخازن 1028 میلیون مترمکعب آب در سال بیشترین کسری مخازن را بین استان‌های کشور دارد. این در حالی است که بر اساس پیش‌بینی‌ها طی سال‌‌های آینده میزان بارش‌ها نیز کاهش پیدا خواهد کرد. از سوی دیگر، با جمعیتی روبه‌رو هستیم که با همان الگوی گذشته، آب را مصرف می‌کنند.
توسعه‌یافته‌ترین استان‌های کشور بحرانی‌ترین استان‌ها از نظر منابع آبی هستند
این جامعه شناس خاطرنشان کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد توسعه‌یافته‌ترین استان‌های کشور از نظر صنعتی و معدنی، بحرانی‌ترین استان‌ها از نظر منابع آبی هستند. بدین معنا که آب‌برترین صنایع کشور را در خشک‌ترین استان‌ها ایجاد کرده‌ایم و این یعنی توسعه ناپایدار.
فاضلی با بیان اینکه عقلانیت یعنی درک محدودیت، عنوان کرد: خراسان رضوی زمین بسیار دارد، اما آب کم دارد و در این شرایط آنچه توسعه استان را تعیین می‌کند محدودیت تامین آب است، نه محدودیت زمین. متاسفانه بیشترین صنایع و معادن را در بزرگ‌ترین استان‌های کشور قرار دادیم که محدودیت خاک نداشته؛ اما محدودیت آب داشتند.
وی افزود: نتیجه این شرایط این است که در 34 دشت از 37 دشت کشور سطح آب‌های زیرزمینی در حال کاهش است و با توجه به اینکه میزان مصرف آب شرب در حال افزایش است، در نهایت آنچه اتفاق می‌افتد، از بین رفتن پایداری محیط زیستی و پایداری تمدنی ماست.
لزوم کاهش حدود 2 میلیارد متر مکعبی مصرف آب در خراسان رضوی
به گفته این جامعه‌شناس، در این شرایط برای دستیابی به پایداری منابع آب در خراسان رضوی، باید مصرف آب از 4 میلیارد و 600 هزار متر مکعب در سال به 2 میلیارد و 900 میلیون متر مکعب برسد. یعنی باید مصرف آب در استان حدود 2 میلیارد متر مکعب کاهش پیدا کند و این تنها راه پایدارسازی مصرف آب در این خطه است. امروز فقط از طریق کاهش مصرف آب می‌توانیم پایداری آب را حفظ کنیم. نه‌تنها در آینده آب بیشتری در اختیار نداریم، بلکه آب کمتری در دسترس خواهد بود.
مسئله آب در ایران یک مسئله بدخیم است
فاضلی مسئله آب در ایران را یک مسئله بدخیم برشمرد و عنوان کرد: مسئله‌های بدخیم10 ویژگی دارند که یکی از آنها این است که در شرایط عادی، مسئله پیچیدگی ندارد، اما وقتی این مسئله بدخیم می‌شود اولین بحث بر سر این است که تعریف آن چیست. ویژگی بدتری که مسائل بدخیم دارند این است که تعریف مسئله بستگی به راه حل آن دارد و موضوع آب یکی از این دست مسائل است.
وی افزود: امروز عده‌ای در کشور راه حل مسئله آب را شیرین‌سازی آب خلیج فارس و انتقال آن به برخی استان‌ها می‌دانند؛ اما نکته این است که وقتی گفته می‌شود راه حل مسئله آب شیرین‌سازی و انتقال آب است، مسئله ما به چگونگی تامین هزینه، نحوه شیرین‌سازی و انتقال آب تغییر پیدا می‌کند. به عبارتی مسئله آب مشهد با موضوع انتقال آب به مسئله دیگری تبدیل می‌شود؛ اما این وضعیت راهکار دیگری نیز دارد و آن کاهش، 2 میلیارد متر مکعبی آب است و اگر این راه حل برای موضوع آب مشهد انتخاب شود، مسئله به نحوه کاهش مصرف آب تغییر پیدا می‌کند.
انتقال آب از خلیج فارس به مشهد توجیه اقتصادی و فنی ندارد
فاضلی معتقد است تا وقتی برای مسئله آب راه حلی تعریف نشود، موضوع قابل حل نیست؛ چراکه گام اول حل کردن مسئله آب در استان این انتخاب است که می‌خواهید آب بیشتر تأمین کنید یا مصرف آب خود را کاهش دهید.
وی با بیان اینکه انتقال آب از خلیج فارس به مشهد توجیه اقتصادی و فنی ندارد، افزود: هر متر مکعب آبی که با این روش به مشهد برسد، حداقل 4.2 دلار قیمت خواهد داشت. در چشم‌انداز این پروژه آمده است که در 20 سال آینده 210 میلیون مترمکعب آب به مشهد می‌رسد. این یعنی قرار است عده‌ای برای 20 سال آینده شما 210 میلیون متر مکعب آب بیاورند که هزینه هر متر مکعب آن بیش از 4 دلار است.
فاضلی ادامه داد: این در حالی است که مطالعات نشان می‌دهد پروژه‌های بزرگ آبی در کشورهای در حال توسعه دارای رقم قابل توجهی انحراف هزینه‌ای است و میانگین قیمت آبی که از طریق این پروژه‌ها تامین می‌شود، بسیار گران‌تر خواهد بود. در واقع، هزینه انتقال 200 میلیون متر مکعب آب در سال به مشهد، حدود 800 میلیون دلار خواهد بود. این یعنی با فرض ثابت ماندن نرخ ارز برای این مقدار آب، باید سالانه 40 هزار میلیارد تومان هزینه شود که معادل بودجه اداره کل شهر است.
وی افزود: نکته مهم دیگر این است که امروز شهر مشهد 321 میلیون متر مکعب آب شرب مصرف می‌کند و با توجه به بررسی‌ها، در 20 سال آینده میزان مصرف آب شرب و بهداشتی این کلانشهر حدود 610 میلیون متر مکعب خواهد رسید؛ این بدان معناست که با وجود انتقال 210 میلیون متر مکعب آب، باز هم 100 میلیون متر مکعب کسری آب خواهیم داشت. نکته دیگر این است که اگر مصرف آب شهر مشهد همین مقدار بماند و بیشتر نشود، با این 210 میلیون متر مکعب آب کدام مشکل رفع می‌شود؛ آبخوان‌ها را پر می‌کنند یا جلوی بیابان‌زایی را می‌گیرند؟
این جامعه‌شناس با تأکید بر اینکه این پروژه برای مشهد کارساز نخواهد بود، گفت: برای اجرای این پروژه حداقل به 6 میلیارد دلار پول نیاز است. این همان میزان پولی است که ما برای کاهش مصرف آب نیاز داریم. نکته دیگر اینکه، با اجرای پروژه انتقال آب، افکار عمومی را نیز از مسئله اصلی یعنی کاهش مصرف، منحرف می‌کنیم.
وقوع تغییر در جامعه با نهادینه شدن موضوع کاهش مصرف آب
به باور فاضلی، با کاهش مصرف آب، یک تغییر در درون جامعه رخ می‌دهد در حالی که تغییری به واسطه انتقال آب رخ نخواهد داد و چیزی یاد نخواهیم گرفت.
او گفت: با انتقال آب هیچ اصلاح محیط زیستی و آموزشی رخ نمی‌دهد؛ اما با کاهش مصرف آب جامعه با وضعیت کم‌آبی سازگار شده و طیفی از دستاوردها را به دنبال خواهد داشت. در این شرایط رفتار سیاستگذاران باید تغییر کند، رویکرد شهروند باید عوض شود و کشاورز و صنعتگر نیز تغییر دیدگاه دهد.
وی گفت: در این شرایط کسب‌وکارها نیز تغییر می‌کنند و باید به نحو دیگری فکر کنیم. در نهایت باید اندیشید که با یک لیتر آب چقدر ثروت می‌توان تولید کرد. در حال حاضر در ایران، به ازای هر یک دلاری که خلق ثروت می‌کنیم، 56 برابر یک آلمانی آب مصرف می‌کنیم. اگر می‌خواهیم با کم‌آبی سازگاری داشته باشیم باید مصرف آب خود را پایین بیاوریم.
این جامعه‌شناس با تأکید بر ضرورت یکپارچه‌سازی مسائل مختلف حوزه آب، گفت: آب، خاک، انرژی، غذا و پسماند همه یک چیز هستند و یکی از نگون‌بختی‌های ما در مدیریت این است که این 5 مورد به طور جداگانه مدیریت می‌شود و مهم‌ترین نکته این است که این‌ها را با یک قاعده یکپارچه با هم هماهنگ نکرده‌اند. اگر می‌خواهید مسئله حل شود، تمام این مسائل باید با هم یکپارچه شوند. هنگامی که تصمیم گرفتید مسئله چیست همه چیز عوض می‌شود و در این شرایط کنشگران هستند که این یکپارچه‌سازی را پیش می‌برند. حل این مسئله و رسیدن به آینده پایدار نیازمند دانش، اقبال، فناوری، پول و حکمرانی و سرمایه اجتماعی است. وقتی این تصمیم را گرفتید، همه ماموریت‌ها عوض می‌شود و به سمت آینده پایدار می‌روید. به گونه‌ای که اگر خواستید مصرف خود را پایین بیاورید، مسئله شما دیگر انتقال آب نیست، بلکه افزایش بهروری است.
با انتخاب مسئله کاهش مصرف آب، همه چیز باید تغییر کند
فاضلی با بیان اینکه با انتخاب مسئله کاهش مصرف آب به عنوان راه حل بحران آبی، همه چیز باید تغییر کند، تصریح کرد: برای حل مسئله باید از توهم پر آبی به سازگاری با کم آبی بازگردیم. باید به حرف آن کشاورز خراسانی بازگردیم که در جواب سئوال چند هکتار زمین داری، گفت «من دو سیر آب دارم».
وی خاطرنشان کرد: در این شرایط رسالت کنشگران این است که در ابتدا نظریه‌های زمینه و نظریه‌های تغییر را تدوین کرده و سپس برای عمومی کردن نظریه‌های زمینه کنشگری کنند. برای تغییر باید با هم حرف بزنیم و هماهنگی و همکاری ضروری داشته باشیم و در نهایت برای تولید قدرت سازماندهی کنیم.
این جامعه شناس ادامه داد: برای این موضوع باید میان تمام ذی‌نفعان هماهنگی و همکاری صورت گرفته و کنشگری اتفاق بیفتد. این کنشگری را نمی‌توان از بیرون وارد کرد. همه چیز آن زمان زیبا می‌شود که مردم بگویند ما به انتقال آب نیاز نداریم و می‌خواهیم تغییر کنیم و مصرف آب خود را کاهش دهیم. این در نهایت باعث می‌شود ارزش‌هایی از جمله سبک زندگی پایدار، اقتصاد بهره‌ور، کسب‌وکارهای جدید، فناوری سازگار و… در جامعه به وجود بیاید.
فاضلی اضافه کرد: در نهایت ما باید بین دو سبک زندگی پایدار و تداوم زندگی ناپایدار یکی را انتخاب کنیم.
گفتنی است؛ این رویداد در راستای تبیین مسئولیت اجتماعی بخش خصوصی در قبال منابع انرژی، به همت انجمن مدیران صنایع خراسان و در همکاری با اتاق مشهد برنامه ریزی و برگزار شد.
