دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش پژوهشی به معرفی و تحلیل برخی شاخص‌های حوزه بازرگانی خارجی ایران پرداخته است. گزینش شاخص‌های مربوط به بازرگانی خارجی در این گزارش براساس چارچوب ارائه شده از سوی بانک جهانی برای تحلیل رقابت‌پذیری صورت گرفته است. این شاخص‌ها عبارت‌اند از: 1. شاخص باز بودن تجاری 2. شاخص اکمال تجاری 3. شاخص پتانسیل تجاری، 4. شاخص شدت تجاری، 5. شاخص تمرکز صادرات، 6. شاخص نفوذ بازار، 7. مهارت فناورانه در صادرات و 8. شاخص ماندگاری صادرات.
نتایج به دست آمده از محاسبه و تحلیل شاخص‌های بازرگانی با پنج شریک عمده تجاری نشان می‌دهد شاخص باز بودن تجاری ایران از سال 2013 تا 2021 بین 39.02 تا 65.05 درصد در نوسان بوده است. در بالاترین وضعیت، شاخص باز بودن تجاری برابر با 65 درصد در سال 2018 و در پایین‌ترین وضعیت نیز مربوط به سال 2015 بوده است. شاخص باز بودن تجاری عبارت است از میزان تبادل کالا و خدمات در یک اقتصاد با دنیای خارج در مقایسه با تولید ناخالص داخلی کشور است.
به علاوه شاخص اکمال تجاری نشان می‌دهد تا چه اندازه ترکیب کالاهای صادراتی یک کشور با ترکیب کالاهای وارداتی کشور شریک تجاری مطابقت دارد یا مکمل آن است. مقادیر بالا برای این شاخص، نشان‌دهنده ظرفیت بالای همکاری تجاری میان دو کشور است. بالاترین اکمال تجاری در صادرات ایران طی سال‌های 2009 تا 2020 به ترتیب با کشورهای کره جنوبی، عراق و چین بوده و کشورهای ترکیه و روسیه در رتبه‌های بعدی قرار دارند. نتیجه به دست آمده نشان می‌دهد روند مناسب و رضایت‌بخشی در جهت افزایش میزان تطابق کالاهای متنوع صادراتی ایران با نیازهای متنوع وارداتی طرف‌های عمده تجاری طی سال‌های مورد بررسی شکل نگرفته است. هرچند این موضوع می‌تواند به روابط تجاری کشور مقابل نیز وابسته باشد.
بالاترین میزان پتانسیل تجاری ایران طی سال‌های 2009 تا 2020 به ترتیب در صادرات به کشورهای چین، کره جنوبی و ترکیه بوده و کشورهای عراق و روسیه در رتبه‌های بعدی قرار دارند. این شاخص مجموع حداقل ارزش صادرات یک کشور به جهان و ارزش واردات کشور شریک تجاری از جهان را برای همه کالاهای صادراتی یک کشور به عنوان پتانسیل بالقوه تجاری محاسبه می‌کند.
همچنین در سال 2018 میلادی، بیشترین شدت تجاری ایران در زمینه میوه‌های خوراکی به عنوان نمونه، به ترتیب با کشورهای قزاقستان، بحرین، قطر، ترکمنستان و قرقیزستان بوده است. شدت تجاری صادرات میوه‌های خوراکی ایران در سال 2018 در سطح جهان نزدیک به صفر بوده است.
بر اساس این گزارش، نتایج بررسی شاخص تنوع و تمرکز کالاهای صادراتی حاکی از آن است که علیرغم متنوع‌تر شدن سبد صادراتی کشور طی 17 سال مورد بررسی، متوسط رشد سالیانه این سبد حدود 1.8 درصد رشد بوده است. به اضافه اینکه با وجود چهار هزار و 62 نوع محصول صادراتی در سال 1399، ارزش صادرات اغلب کالاها ناچیز و زیر 10 هزار دلار بوده است. لذا در کنار تنوع‌بخشی به محصولات صادراتی باید مقیاس صادرات این محصولات نیز افزایش یابد.
این گزارش بیانگر این است که تمرکز صادرات کالایی ایران طی سال‌های 1383 تا 1399 علیرغم وجود نوسان، روندی کاهشی داشته است. به عبارت دیگر بخش صادرات کشور از تمرکز بر تعداد معدودی کالا به سمت صادرات تعداد بیشتری از کالاهای جدید متمایل شده است.
همچنین نتایج محاسبه شاخص نفوذ در برخی از بازارهای صادراتی طی سال‌های 2018-2013، حاکی از سطح پایین‌تر این شاخص برای ایران در مقایسه با کشورهایی مانند چین، کره جنوبی، ترکیه و روسیه است، اما در مقایسه با عراق، ایران وضعیت بهتری در این شاخص داشته است.
نتایج محاسبات و تحلیل‌های این گزارش نشان می‌دهد بیش از نیمی از ارزش صادرات ایران مربوط به کالاهای بدون فناوری و فاقد پیچیدگی بالا بوده است. به علاوه کالاهای برخوردار از فناوری بالا کمترین سهم از صادرات کالاهای کشور را طی سال‌های مورد بررسی به خود اختصاص داده‌اند.
نتایج محاسبات این گزارش طی دوره 1400-1390 حاکی از آن است که از بین کل کدهای صادراتی کالایی طبقه‌بندی HS در سطح هشت رقمی، در تمامی سال‌ها حدود 19 درصد از کالاها در سبد صادراتی کشور به میزان 100 درصد ماندگار بوده‌اند؛ (حدود 967 کد کالایی از مجموع 5176 کد کالایی)
در این گزارش پیشنهاد شده در راستای افزایش اثربخشی موافقت‌نامه‌های تجارت ترجیحی، بازرگانی و گمرکی، دستگاه‌های مسئول ملزم به ارائه گزارش عملکرد مکتوب و دوره‌ای از اثربخشی عملکرد خود در زمینه بازرگانی خارجی به مجلس باشند، در انعقاد موافقت‌نامه‌های تجارت ترجیحی، پوشش طیف وسیع‌تری از کالاها براساس شاخص‌های معرفی‌شده در گزارش حاضر مورد توجه قرار گیرد، دیپلماسی فعال شرق محور در کنار سایر استراتژی‌ها باید یکی از دستور کارهای بخش‌های اقتصادی و بازرگانی وزارت امور خارجه کشور باشد. (با توجه به اینکه برآورد پتانسیل صادراتی بین ایران و کشور چین با احتساب نفت و میعانات در سال 2020 بالای 6 میلیارد دلار و پتانسیل بالقوه صادراتی بالای 20 میلیارد دلار بوده است).
متن کامل این گزارش را اینجا بخوانید.
