رویه فعلی باعث شده تا کشور به سمت ورشکستگی آبی پیش رود.رویه سیاستگذاران در طول دهههای گذشته نشان می‌دهد که آب از ارزشی قابل‌توجه در میان آنها برخوردار نبوده است. آب‌بری صنایع و مصرف بالای آب در بخش کشاورزی، باعث شده تا منابع آبی صنایع به‌سختی تامین شود. مطابق آمار، در حالی که حجم آب موردنیاز صنایع برابر با ۳.۶میلیارد مترمکعب و حجم پساب خروجی تصفیهخانههای فاضلاب ۱.۶میلیارد مترمکعب در سال است، تنها ۵درصد از آب صنایع به‌واسطه پساب تامین می‌شود که این عدد حدودا برابر با ۱۸۰میلیون مترمکعب است. به عقیده برخی از کارشناسان، صنایع آببر به نوعی مشغول اختلاس آب نیز هستند و در حالی که ۳.۵میلیارد مترمکعب آب دریافت می‌کنند، با خرید چاه‌های کشاورزی، بخشی از آب موردنیاز مازاد خود را نیز از این طریق تامین می‌کنند.
تاوان آبی فقدان آمایش سرزمینی
مرور قوانین در سال‌های پس از انقلاب و همچنین بررسی کارنامه وزارت نیرو نشان می‌دهد که این وزارتخانه نتوانسته است نقشی را که قانون اساسی و قانون توزیع آب عادلانه بر عهده‌اش گذاشته، به‌درستی ایفا کند. به عقیده کارشناسان محیط‌زیستی، وزارت نیرو در برخی استان‌های مصرف‌کننده صنعتی آب می‌‌‌توانست با احداث تصفیهخانههای فاضلاب، مصرف آب‌سفید را کاهش دهد، اما با غفلت از این موضوع، شرایط آبی ایران و همچنین تامین آب صنایع، سخت‌‌‌تر از همیشه شده است.
برنامه‌ریزی برای رشد مصرف صنایع از پساب
براساس گزارش پایگاه اطلاع‌‌‌رسانی وزارت نیرو، بازچرخانی آب و استفاده مجدد از پساب (فاضلاب تصفیهشده) یکی از رویکردهایی است که هم‌اکنون با جدیت و به‌منظور حفظ منابع آبی دنبال می‌شود و بازچرخانی آب در صنایع و استفاده مجدد از پساب فاضلاب یکی از تمهیدات وزارت نیرو است.
بازچرخانی و استفاده مجدد از آب، مجموعه فرآیند‌‌‌هایی است که آب را از منابع مختلف بازیابی، تصفیه و آماده استفاده مجدد می‌کند. آب حاصل از این فرآیند را می‌‌‌توان برای اهداف سودمندی مانند کشاورزی و آبیاری، تامین آب آشامیدنی، احیای آب‌‌‌های زیرزمینی، فرآیند‌‌‌های صنعتی و احیای محیط‌زیست، استفاده مجدد کرد. استفاده مجدد از آب می‌‌‌تواند جایگزین‌‌‌هایی برای منابع آب موجود باشد و برای افزایش امنیت، پایداری و انعطاف‌‌‌پذیری آب مورد استفاده قرار گیرد.
منابع آبی که می‌‌‌توانند در بازچرخانی مورد استفاده قرار گیرند شامل فاضلاب شهری، فاضلاب‌‌‌های صنعتی، آب توفان و سیل و رواناب کشاورزی هستند. این منابع آب به اندازه کافی تصفیه می‌‌‌شوند تا «مشخصات مناسب برای هدف» را برای استفاده بعدی خود برآورده کنند. «مشخصات مناسب برای هدف» الزامات تصفیه برای رساندن آب از یک منبع خاص به کیفیت موردنیاز، برای اطمینان از سلامت عمومی، حفاظت از محیط‌زیست یا نیاز‌‌‌های خاص کاربر است. این درحالی است که پساب تصفیهشده صرفه اقتصادی بسیار بالایی برای بخش صنعت دارد و صنایع بزرگ باید برای مشارکت در طرح‌‌‌های فاضلاب و تامین آب موردنیاز خود پیش‌‌‌قدم شوند.
هدف وزارت نیرو از بازچرخانی آب، تامین پایدار آب موردنیاز برای مصارفی همچون صنعت، آبیاری فضای سبز شهری و مواردی از این دست است. از طرفی با توجه به تغییرات اقلیمی و پیرو آن کاهش محسوس بارش‌‌‌ها طی سال‌های اخیر در کشور و همچنین با درنظر گرفتن محدودیت منابع آب تجدیدپذیر و زیرزمینی، به‌منظور جهش تولید در صنعت کشور، بازچرخانی و بازتخصیص آب به عنوان محور‌‌‌های مهم در دستور کار قرار گرفته است.
براساس آمارهای جدیدی که از شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور منتشر شده، وضع موجود حجم پساب خروجی تصفیهخانههای فاضلاب ۱.۶میلیارد مترمکعب در سال و حجم آب موردنیاز صنعت ۳.۶میلیارد مترمکعب در سال اعلام شده است.از سوی دیگر ۵درصد از آب موردنیازصنعت با استفاده از پساب تامین می‌شود که رسیدن به ظرفیت تولید پساب تصفیهشده و بهداشتی به میزان ۲.۴میلیارد مترمکعب در سال برای مجموع مصارف صنعت، فضای سبز و کشاورزی و تامین ۲۵درصد آب موردنیاز صنعت از طریق اجرای طرح‌‌‌ها به روش بیع متقابل و فروش پساب طی برنامه پنج‌ساله هفتم در دستور کار قرار دارد.
براساس این گزارش، پایین بودن تعرفه آب برای صنایع، کمبود اعتبارات و بهره نگرفتن بخش صنعت از ظرفیت پساب از چالش‌‌‌های پیش‌رو به شمار می‌روند و بر این اساس واقعی کردن تعرفه آب صنایع، تامین مالی از طریق عرضه پساب در بورس و الزام صنایع آببر به تامین آب موردنیاز از طریق پساب و آب دریا از جمله راهکار‌‌‌ها برای تحقق تامین پایدار آب موردنیاز صنایع با استفاده از پساب هستند.
پیش‌تر علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو موضوع بازچرخانی منابع آبی کشور را بسیار مهم ارزیابی و اعلام کرده است: منابع آبی کشور محدود است و بر همین اساس ضروری است از این منابع به نحو مطلوبی استفاده شود. بازچرخانی آب، آن هم پساب تصفیهشده و بهداشتی فاضلاب به دلیل پایداری آن، بهترین نوع منابع آبی برای مصارف صنعت و کشاورزی است.
به گفته وزیر نیرو قانون‌گذار در سال ۱۴۰۲، حکم بسیار ارزشمندی را که بند «ع» تبصره ۸ قانون بودجه است تدوین کرد که براساس آن، صنایع کشور با روشی جدید از منابع آب نامتعارف با اولویت پساب بهداشتی بهره‌‌‌مند می‌‌‌شوند. اجرای بند «ع» تبصره ۸ قانون بودجه یک ظرفیت بسیار عالی و منحصربه‌فرد است که براساس آن می‌‌‌توان آب قابل‌توجهی برای توسعه صنعت ایران فراهم کرد و موجب می‌شود بتوان تا حدود ۴میلیارد مترمکعب آب جدید برای صنایع کشور با استفاده از ظرفیت پساب تصفیهشده، شیرینسازی آب دریا و سایر منابع آب نامتعارف فراهم کرد که این امر یک فرصت قابل‌توجه برای صنایع کشور و رشد تولید محسوب می‌شود. بازچرخانی آب به صورت پساب تصفیهشده و بهداشتی بهترین نوع منابع آب برای مصارف بخش صنعت و کشاورزی به شمار می‌رود. این منابع تا زمانی که شهر‌‌‌ها دایر هستند، به صورت پایدار و بدون وابستگی به شرایط بارشی قابل تامین هستند. این اتفاق موجب تولید طولانی‌‌‌مدت و مستمر بدون ریسک بارش و همچنین ایجاد توسعه پایدار در سایه تولید طرح‌‌‌های صنعتی در کنار شهر‌‌‌ها خواهد شد.
به گفته محرابیان، صنایع کشور با بهره‌‌‌مندی از ۲.۷میلیارد مترمکعب آب، میلیون‌‌‌ها اشتغال و هزاران میلیارد ارزش‌افزوده تقدیم کشور می‌کنند. این درحالی است که امروزه بسیاری از صنایع کشور به دلیل فقر منابع آبی، قادر نیستند زنجیره‌‌‌های تولید خود را کامل و طرح‌‌‌های توسعه‌‌‌ای را اجرایی کنند. زمانی که پساب طرح‌‌‌های فاضلاب به صنایع کشور تزریق شود با نتایج ارزشمندی روبه‌رو خواهیم شد، به طوری‌‌‌که بدون کوچک‌ترین اختلالی، روند تولید به صورت طولانی‌‌‌مدت و مستمر در صنعت کشور امکان‌‌‌پذیر خواهد بود.
آب استحصال‌شده کجاست؟
محمد درویش، کارشناس محیط‌زیست در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» در خصوص مصرف آب صنایع و نحوه تامین این آب گفت: اولا، آماری که وزارت نیرو ارائه می‌دهد، محل مناقشه است؛ زیرا وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان یکی دیگر از نهادهای دولتی متولی آب، این آمار را قبول ندارد. از سوی دیگر اگر همین آماری را که اعلام شده به‌عنوان مرجع در نظر بگیریم، ۸۰میلیارد مترمکعب در اختیار بخش کشاورزی، ۸.۵میلیارد مترمکعب آب در اختیار بخش تامین آب شرب و ۳.۵میلیارد مترمکعب نیز در اختیار صنایع قرار می‌گیرد. مجموع این عدد حدود ۹۲میلیارد مترمکعب می‌شود. اما وزارت نیرو آب استحصالی را ۱۰۵میلیارد مترمکعب اعلام می‌کند. بقیه آب اعلام‌شده کجاست؟
وی افزود: اگر این حجم از آب را داریم، پس چرا از سفره‌های آب زیرزمینی استفاده می‌کنیم؟ چگونه بخش قابل‌توجهی از آب‌ها یعنی حدود ۱۰میلیارد مترمکعب در آمار اعلامی وزارت نیرو نیز گم شده است؟ به نظر می‌رسد صنایع مشغول اختلاس آبی هستند و به نوعی چاه‌های کشاورزی را می‌خرند و از آنها استفاده می‌کنند. نکته قابل‌توجه دیگر آنکه وزارت جهاد کشاورزی اعلام می‌کند آبی که در اختیار بخش کشاورزی قرار می‌گیرد ۷۰میلیارد مترمکعب است، نه ۸۰میلیارد مترمکعب؛ این یعنی به آن ۱۰میلیارد مترمکعب گم شده، ۱۰میلیارد مترمکعب دیگر نیز باید اضافه کرد. وزارت نیرو باید شفاف‌سازی کند که چرا این اتفاق افتاده است.
درویش همچنین می‌‌‌گوید: از سوی دیگر، صنایع در حوزه تصفیه پساب عملکردی ضعیف داشته‌اند و بنابر همین گزارش وزارت نیرو تنها ۵درصد از آب تصفیهشده از پساب‌ها را مصرف می‌کند. حال این بخش چگونه ده‌ها برابر رقم تصفیه پساب‌ها را هزینه انتقال آب از خلیج‌فارس می‌کند؟ چرا دولت به جای هدایت سرمایه به سوی تصفیه پساب فاضلاب، اجازه می‌دهد با شیرینسازی آب خلیج‌فارس، شرایط آبی جنوب کشور نیز دچار تلاطم شود و تشدید آلودگی در خلیج‌فارس را رقم می‌‌‌زند؟ صنایع پول قابل‌توجهی دارند که این کار پرخرج را انجام می‌دهند. حال که این سرمایه وجود دارد، چرا دولت این بخش را ملزم به استفاده درست از سرمایه در جهت مصرف آب از پساب‌های فاضلاب نمی‌کند؟
وی افزود: راهکار این موضوع، کاری است که استاندار هرمزگان در بندرعباس انجام داد. او در بخشنامه‌ای تاکید کرد هیچ صنعتی حق ندارد از آب‌شیرین‌کن استفاده کند؛ مگر آنکه تا آخرین قطره فاضلاب بندرعباس تصفیه شود و بعد از آن در صورت نیاز، از آب شیرین خلیج‌فارس استفاده شود. استان‌هایی همچون یزد، اصفهان، خراسانات و دیگر استان‌های صنعتی با هزینه‌ای هنگفت آب را از خلیج‌فارس به سوی مرکز ایران می‌برند و این درحالی است که می‌توانستند با صرف هزینه‌ای معقول‌تر و احداث تصفیهخانههای فاضلاب از همان منابع بخش قابل‌توجهی از آب خود را برداشت کنند. در مشهد به دلیل نبود سیستم تصفیه فاضلاب مناسب، از هر ۱۲هزار لیتر بر ثانیه فاضلاب تولیدی، ۱۱هزار لیتر آن وارد رودخانه‌ها و محیط‌زیست می‌شود.
درویش در خصوص آمایش سرزمینی و اثر آن بر مصرف آب صنایع نیز گفت: این موضوع اثر وحشتناکی بر منابع آبی ایران گذاشته است و کاری را که ما با دانش آمایش سرزمینی کردیم هیچ کشوری انجام نداده است. امیدوارم طرح گسترش صنایع آببر از جایی به بعد متوقف شود؛ زیرا در ایران آمایش سرزمینی صنایع آببر را به سخره گرفته‌ایم.
