بانک‌ها یکی از مهم‌ترین نهادهای پولی در دنیا به‌‌شمار می‌‌روند. در ایران بانک‌ها به مراتب از حساسیت بیشتری در اقتصاد برخوردارند چرا که محوریت بسیاری از امور اقتصادی به شمار می‌‌روند. در نتیجه نوع عملکرد آنها تاثیر بسزایی در عملکرد اقتصادی کشور داشته و عدم سلامت بانک‌ها می‌تواند سلامت اقتصاد را به‌شدت تحت تاثیر قرار دهد. احسان راکعی، تحلیلگر حوزه پولی و بانکی، عملکرد بانک‌های ایرانی را بر مبنای مدل ارزیابی «کملز» بررسی و نتیجه محاسبات خود را در کانال شخصی خود منتشر کرده است. در ادامه «دنیای اقتصاد» در مصاحبه با راکعی و به کمک محاسبات وی بر اساس صورت‌‌های مالی سال مالی منتهی به اسفند 1400 تلاش کرده وضعیت بانک‌ها را به کمک برخی اطلاعات ذکرشده در ترازنامه‌ها سنجیده و در انتها درباره میزان کارآیی این نسبت‌‌ها در بانک‌های ایرانی گفت‌وگویی داشته است.

شاخص کملز، استاندارد سنجش عملکرد بانک‌ها

مدل ارزیابی کملز (CAMELS)، مدل استاندارد بین‌المللی است که به کمک آن تلاش می‌شود میزان سلامت بانک‌ها مورد بررسی قرار گیرد. این مدل بانک‌ها را از طریق شش نسبت گوناگون بررسی و ارزیابی کرده و در نهایت بر مبنای آن می‌توان میزان سلامت عملکرد بانک را ارزیابی کرد. این نسبت‌‌ها شامل نسبت کفایت سرمایه (Capital adequacy)، کیفیت دارایی (Assets quality)، کیفیت مدیریت (Management quality)، وضعیت درآمد (Earning)، نقدینگی (Liquidity) و حساسیت نسبت به ریسک‌‌های بازار (Sensitivity to market risk) هستند و نام این مدل نیز از کنار هم قرار‌گیری این شش نسبت در کنار یکدیگر به دست آمده است.

این مدل برای نخستین بار در سال 1979 با پنج فاکتور توسط شورای آزمون موسسات مالی فدرال (FFIEC) معرفی شد. بعدها مولفه ششم این مدل که همان حساسیت به ریسک‌‌های بازار بود به آن اضافه شد. کفایت سرمایه در این مدل از طریق تقسیم سرمایه پایه به مجموع دارایی‌‌های یک بانک به دست می‌‌آید. نکته حائز اهمیت این است که در محاسبه این نسبت، دارایی‌‌ها نسبت به ریسک خود وزن می‌گیرند و دارایی‌‌های با ریسک بالاتر، وزن بیشتری خواهند داشت. منظور از کیفیت دارایی در این مدل، بررسی میزان تسهیلات دارای ایراد مانند تسهیلات غیرجاری و تسهیلات مشکوک‌‌الوصول و سهم آنها در کل دارایی‌‌های بانک است.

نسبت مطالبات غیرجاری به کل تسهیلات پرداختی (NPL) یکی از مهم‌ترین مولفه‌های این بخش از مدل کملز است که هرچه کمتر باشد نشان‌دهنده سلامت بیشتر دارایی‌‌های بانک است. نسبت ارزیابی مدیریت را می‌توان به‌صورت ساده این‌طور تعریف کرد که بانک باتوجه به منابعی که در اختیار دارد، شرایط نیروی کار را چگونه کنترل می‌کند. برخی از مولفه‌های این نسبت با کمک ترازنامه قابل بررسی نیست و به اطلاعاتی فراتر از آن بستگی دارد. نسبت ارزیابی درآمد در این مدل به‌‌دنبال بررسی میزان عملکرد بانک در استفاده از دارایی‌‌ها برای ایجاد درآمد است. نسبت ارزیابی وضعیت نقدینگی به ارزیابی وضعیت بانک در تامین نقدینگی مورد نیاز برای انجام امور آتی می‌‌پردازد.

عملکرد بانک‌ها در حوزه کفایت سرمایه

کفایت سرمایه یکی از مهم‌ترین نشانه‌های مولفه‌های مدل CAMEL است. این نسبت در سال‌های اخیر یکی از محل‌‌های تمرکز نهادهای نظارتی در ایران برای نظارت بر بانک‌ها بوده است. بر اساس استانداردهای بانک مرکزی، میزان مشخص شده استاندارد برای بانک‌های داخلی، 8 درصد است. بر اساس محاسبات انجام شده، تنها سه بانک خاورمیانه، کارآفرین و پاسارگاد توانسته‌‌اند نسبت کفایت سرمایه خود را بالای استاندارد بانک مرکزی حفظ کنند و دو بانک سینا و ملت نیز در مرز 8 درصد قرار دارند. این درحالی است که به‌طور میانگین، نسبت کفایت سرمایه در بانک‌های داخلی حدودا منفی 29 درصد است و در این شرایط، 10 بانک از میان 18بانک مورد بررسی، نسبت کفایت سرمایه مثبت داشته که 5 بانک از این 10 بانک هم نسبت زیر 5 درصد داشته‌‌اند. بر اساس این محاسبات، بدترین عملکرد هم در این نسبت متعلق به بانک سرمایه بوده که نسبت کفایت سرمایه منفی 325 درصدی را به ثبت رسانده است.

عملکرد بانک‌ها در حوزه کیفیت دارایی‌‌ها

دارایی‌‌ تقریبا مهم‌ترین رکن هر کسب و کاری است اما موضوع دارایی‌‌ها به‌دلیل اینکه منابع اصلی اعتبارات بانکی و پرداخت سود سپرده‌ها هستند، در این گروه از اهمیت بیشتری برخوردار است و بانک‌ها ناچارند برای حفظ توان انجام امور خود، دارایی‌‌های خود را در شرایط سالمی نگه دارند. یکی از مهم‌ترین بخش‌های دارایی‌‌های بانک‌ها مربوط به مطالبات آنها از وام‌‌گیرندگان است. در نتیجه هرچه مطالبات سالم‌‌تر باشند، دارایی‌‌های بانک هم از سلامت بیشتری برخوردار خواهند بود. در وهله اول باید دید که چند درصد از دارایی‌‌های بانک‌ها را تسهیلات اعطایی تشکیل می‌دهد. در این بخش به‌طور میانگین حدود 54 درصد از دارایی‌‌های بانک‌ها را مطالبات ناشی از تسهیلات تشکیل می‌دهد. کمترین نسبت را در این بخش بانک ایران زمین با 12/ 19 درصد به خود اختصاص داده است. پس از این بانک نیز بانک گردشگری با عدد حدودا 23 درصدی قرار دارد.

در سمت دیگر ماجرا، حدود 81 درصد از دارایی‌‌های بانک سرمایه را مطالبات تشکیل داده درنتیجه این بانک باید مطالبات خود را بسیار سالم نگه‌‌ دارد، چراکه ریسک این مطالبات به‌‌شدت می‌تواند دارایی‌‌های بانک را تحت تاثیر قرار دهد.  مهم‌ترین نسبت در بحث کیفیت دارایی‌‌ها نسبت مانده مطالبات غیر‌جاری به مانده ناخالص تسهیلات یا NPL است. به بیان بهتر این نسبت نشان می‌دهد که چند درصد از مطالبات بانک شامل مطالبات غیرجاری می‌شود. مطالبات غیرجاری در نظام بانکی کشور به سه دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول مطالبات سررسید گذشته است. مطالباتی که 6 ماه از زمان سررسید آنها گذشته باشد در این دسته قرار می‌گیرند.

دسته بعدی مطالبات معوق است که از تاریخ سررسید آنها بین 6 تا 18 ماه گذشته و زمانی که 18 ماه از زمان سررسید مطالبات غیرجاری بگذرد، این مطالبات در دسته مطالبات مشکوک‌‌الوصول قرار می‌گیرند. به گفته ذبیح‌الله خداییان، رئیس سازمان بازرسی کل کشور، مطالبات بانکی در خرداد سال جاری حدود 43 هزار میلیارد ریال بوده که از این میزان حدود 5/ 3 هزار میلیارد ریال آن مطالبات غیرجاری بوده است. بر این اساس حدود 4/ 8 درصد از مطالبات بانکی مربوط به مطالبات غیر‌جاری می‌شود. بر اساس محاسبات حاصل از صورت‌‌های مالی سال 1400، این نسبت در کل صنعت بانکی 69/ 8 درصد بوده است. این موضوع نشان می‌دهد که نسبت NPL در ایران حدود 2 برابر این نسبت در سطح جهان است.

براساس محاسبات، حدود 9 بانک زیر 8 درصد، دو بانک در مرز 8 درصد و هفت بانک هم نسبت NPL بالای 8 درصد داشته‌‌اند. بهترین عملکرد در این حوزه مربوط به بانک خاورمیانه بوده که 57/ 1 درصد از مطالبات آن را مطالبات غیرجاری تشکیل می‌دهد. پس از این بانک، بانک رسالت با 13/ 2 درصد در جایگاه بعدی قرار دارد. ضعیف‌‌ترین عملکرد در این حوزه نیز مربوط به بانک سرمایه بوده که 85 درصد از مطالبات آن را مطالبات غیرجاری تشکیل می‌دهد. اختلاف بانک سرمایه با بانک بعدی خیلی زیاد است، بانک آینده که در جایگاه دوم ضعیف‌‌ترین عملکرد در این حوزه قرار دارد، 23/ 47 درصد از مطالباتش را مطالبات غیرجاری تشکیل می‌دهد.

همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، زمانی که 18 ماه از تاریخ سررسید مطالبات غیرجاری بگذرد، در دسته مطالبات مشکوک‌‌الوصول قرار می‌گیرند، بنابراین این دسته از مطالبات از ناسالم‌‌ترین گروه مطالبات هستند. در نسبت ذخیره مطالبات مشکوک‌‌الوصول به مانده ناخالص مطالبات غیرجاری، باز هم بانک خاورمیانه عملکرد بهتری نسبت به دیگر بانک‌ها داشته است. در جایگاه بعدی نیز بانک رسالت قرار دارد. اما در انتهای جدول، این‌بار بانک آینده قرار گرفته است که حدود 21 درصد از مطالبات آن را مطالبات مشکوک‌‌الوصول تشکیل می‌دهد. در جایگاه بعدی نیز بانک دی قرار دارد که 65/ 11 درصد از مطالبات آن شامل مطالبات مشکوک‌‌الوصول می‌شود. میانگین این نسبت در صنعت بانکی کشور 05/ 6 درصد است که بر این اساس 12 بانک زیر مرز 6 درصد و 6 بانک بالای این مرز قرار دارند.

نسبت مطالبات مشکوک‌‌الوصول به کل مطالبات غیرجاری نیز از دیگر نسبت‌‌هایی است که می‌تواند سلامت دارایی‌‌های بانک‌‌ را نشان دهد. به عبارت دیگر، هرچه نسبت مطالبات مشکوک‌‌الوصول به کل مطالبات کمتر باشد، احتمال بیشتری برای تسویه مطالبات بانک وجود داشته و کمتر احتمال دارد که بانک به مشکل دارایی‌‌های موهومی دچار شود. در این حوزه بانک گردشگری با اختلاف عملکرد بهتری نسبت به دیگر بانک‌ها داشته و حدود 69/ 1 درصد از مطالبات غیرجاری آن را مطالبات مشکوک‌‌الوصول تشکیل می‌دهد. پس از این بانک، بانک پارسیان با نسبت حدود 10 درصدی قرار دارد. بانک سرمایه در این بخش ‌‌هم ضعیف‌‌ترین عملکرد را نسبت به دیگر بانک‌ها داشته و تقریبا تمام مطالبات غیرجاری این بانک را مطالبات مشکوک‌‌الوصول تشکیل می‌دهد.

از دیگر دارایی‌‌های آسیب‌‌زا در صنعت بانک‌ها می‌توان به دارایی‌‌های غیرمولد اشاره کرد. این دارایی‌‌ها به‌طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شود که شامل مطالبات معوق و سرمایه‌‌گذاری در دارایی‌‌هایی مانند املاک و مستغلات و شرکت‌‌ها است. این دارایی‌‌ها به‌دلیل اینکه ضریب نقدشوندگی پایینی دارند می‌توانند بانک را با مشکل نقدینگی روبه‌رو کنند. براساس صورت‌‌های مالی سال 1400، حدود 12 درصد از دارایی‌‌های بانک‌ها را دارایی‌‌های غیر‌مولد تشکیل می‌دهد. با توجه به این موضوع، 9 بانک زیر میانگین و 9 بانک‌‌ هم بالای میانگین قرار دارند. بهترین عملکرد در این حوزه مربوط به بانک ملت است که 26/ 2 درصد از دارایی‌‌های آن را دارایی‌‌های غیرمولد تشکیل می‌دهد. بانک گردشگری هم با اختلاف کمی با ثبت عدد 30/ 2 درصدی در جایگاه بعدی قرار دارد. در این حوزه بازهم ضعیف‌‌ترین عملکرد مربوط به بانک سرمایه بوده که حدود 90درصد از دارایی‌‌های آن را دارایی‌‌های غیرمولد تشکیل می‌دهد. اختلاف این بانک با دیگر بانک‌ها بسیار زیاد است به‌طوری‌که در جایگاه بعدی ضعیف‌‌ترین عملکردها، بانک ایران زمین با نسبت 58 درصدی قرار داشته و پس از آن نیز بانک آینده با نسبت 32 درصدی قرار دارد.

ارزیابی کیفیت مدیریت

مدیریت بانک نقش بسزایی در کنترل سلامت بانک دارد. هدف در بررسی کیفیت مدیریت این است  که میزان تسلط مدیران بر امور داخلی شرکت و کنترل عوامل مختلف بیرونی باتوجه به عوامل داخلی سنجیده شود. براساس بررسی‌‌ها، بهترین عملکرد در حوزه نسبت سرانه میزان سپرده‌ها بر تعداد شعب مربوط به بانک خاورمیانه بوده است. عدد این نسبت در این بانک حدود 23 هزار میلیارد ریال بوده است. پس از این بانک نیز بانک آینده با نسبت سرانه حدودا 10 هزار میلیارد ریالی قرار دارد. در طرف مقابل هم بانک موسسه مالی و اعتباری ملل قرار دارد که این نسبت در آن بانک عدد یک هزار میلیارد ریالی را ثبت کرده است. در نسبت سرانه مانده تسهیلات اعطایی بر حسب تعداد شعب نیز بانک خاورمیانه باز با عدد حدودا 23 هزار میلیاردی در جایگاه اول جدول قرار گرفته است. در جایگاه بعدی نیز بانک پاسارگاد با سرانه حدود 7 هزار میلیارد ریالی قرار گرفته است.

بررسی وضعیت درآمدهای بانک‌ها

علاوه بر دارایی‌‌ها، درآمد بانک‌ها نیز در عملکرد امور آتی این نهادهای پولی تاثیرگذار است. در نتیجه میزان بازدهی بانک‌ها در سود‌سازی یکی از ارکان اصلی است که می‌تواند نشان‌دهنده سلامت عملکرد بانک باشد. یکی از نسبت‌‌های مهم در این بخش، نسبت بازده دارایی‌‌ها یا ROA بانک است. این نسبت از تقسیم سود سالانه بانک بر کل دارایی‌‌های آن به دست می‌‌آید. این نسبت بیانگر این است که بانک از دارایی‌‌های خود چقدر توانسته سود کسب کند.

میانگین ROA براساس صورت‌‌های مالی سال 1400، منفی 23/ 4 درصد بوده است. این موضوع نشان از وضع وخیم بانک‌ها در بحث درآمدها دارد. زمانی که ROA یک بانک منفی می‌شود به این معنی است که این بانک نه‌تنها نتوانسته سودآوری داشته باشد، بلکه زیان هم ساخته است. در نتیجه صورت کسر منفی شده و حاصل عدد منفی به دست آمده است. برهمین اساس می‌توان دید که پنج بانک دارای میانگین منفی هستند. سه بانک هم نتوانستند به یک درصد برسند و در نهایت بیشترین میزان این نسبت، 5درصد بوده است. محاسبات نشان می‌دهد موفق‌‌ترین بانک در نرخ بازده دارایی‌‌ها، بانک پاسارگاد بوده است. در این بین ضعیف‌‌ترین بانک در این حوزه هم بانک سرمایه با نسبت منفی 46 درصد بوده است. پس از بانک سرمایه هم بانک ایران‌‌زمین با نسبت منفی 16 درصدی قرار دارد.

وضعیت نقدینگی

وضعیت نقدینگی بانک‌ها مستقیما با شرایط آنها برای سرمایه‌‌گذاری و اعطای تسهیلات ارتباط دارد. هرچه وضعیت نقدینگی وخیم‌‌تر باشد، امور آتی بانک بیشتر با مشکل مواجه خواهد شد و همچنین این موضوع می‌تواند بانک را ناچار به استقراض از بانک مرکزی کند که در کشور ما آثار تورمی نه چندان مطلوبی برجای خواهد گذاشت. یکی از نسبت‌‌های مهم در این بخش، نسبت وجوه نقد به سپرده‌هاست. این نسبت بیانگر این است که در زمان سررسید سپرده‌ها، بانک چه میزان دارایی نقد در اختیار داشته تا بتواند بدهی خود به سپرده‌‌گذاران را پرداخت کند. مطابق محاسبات، بانک خاورمیانه در این بخش بیشترین میزان این نسبت را به خود اختصاص داده است. این بانک با نسبت 20 درصدی در صدر جدول قرار گرفته که به‌ این معناست که 20درصد سپرده‌های خود وجه نقد در اختیار دارد.

پس از این بانک نیز بانک کارآفرین با نسبت 14درصدی قرار دارد. بدترین عملکرد در این بخش نیز به بانک آینده با 07/ 0 درصد اختصاص دارد. از دیگر نسبت‌‌های مهم، نسبت مانده خالص تسهیلات به مانده سپرده‌ها است. استاندارد این نسبت حدود 75 تا 80 درصد است. بانک‌هایی که نسبت آنها بیش از این استاندارد باشد، در واقع با کسری نقدینگی مواجه خواهند شد. به بیان بهتر به این معنی است که بانک بیش از منابع نقد خود، مصرف داشته‌است. زمانی هم که نسبت یک بانک کمتر از این میزان باشد به این معنی است که این بانک‌ها کمتر به تسهیلات‌دهی مشغول بوده و منابع سپرده‌‌گذاران را صرف امور دیگری کرده‌‌اند. با این تفاسیر، تنها بانک ملت در محدوده استاندارد قرار دارد. پنج بانک بالای استاندارد مورد نظر قرار داشته که در صدر آنها بانک پاسارگاد قرار دارد.11 بانک هم زیر محدوده استاندارد قرار داشته که بانک ایران‌‌زمین کمترین میزان را به خود اختصاص داده است.

آیا این نسبت‌‌ها کارآ هستند؟

«دنیای اقتصاد» در ادامه مصاحبه با احسان راکعی به بررسی این موضوع پرداخته که آیا این نسبت‌‌ها می‌توانند درباره عملکرد یک بانک کارآ باشند یا خیر؟ وی در پاسخ به این پرسش گفت که در برخی مواقع، بانک‌ها به طرق دیگر تلاش می‌کنند سود خود را افزایش دهند. اما معمولا این سودها از محل‌‌هایی شناسایی می‌شوند که کارآیی چندانی برای بانک ندارند.  برای مثال می‌توان به نتیجه معاملات ارزی یا سود تسعیر ارز بانک‌ها اشاره کرد. در این حالت، بانک‌ها دارایی‌‌های غیرجاری خود را با کمک تسعیر ارز افزایش داده و از محل آنها سود شناسایی می‌کنند. یکی دیگر از مسیرهایی که بانک‌ها از آن استفاده می‌کنند، امهال تسهیلات است. امهال به معنای مهلت‌دهی به فرد بدهکار است تا بتواند اقساط خود را پرداخت کند. در این حالت بدهی‌‌های غیرجاری در ترازنامه را به بدهی‌‌های جاری تبدیل کرده و همین موضوع موجب می‌شود که بدهی‌‌های غیرجاری خود را در نسبت‌‌هایی مانند NPL نشان ندهند.به عقیده وی، به‌طور کلی می‌توان گفت این نسبت‌‌ها در برخی بخش‌ها کارآیی دارند، اما در نهایت آنچه کارآیی بانک را نشان می‌دهد بیشتر در دفاتر خود بانک‌ها بروز پیدا می‌کند که البته به بخش زیادی از آنها دسترسی وجود ندارد.