روابط تجاری ایران و هندوستان در دوره معاصر هیچ‌گاه به شکل کامل قطع نشده‌است، هرچند در تازه‌‌‌‌‌ترین دور تحریم‌های ایالاتمتحده از سال۱۳۹۷ از رکورد تاریخی ۱۷میلیارد دلاری روند نزولی شدیدی را تجربه می‌کند. اتاق فکر ژئوپلیتیک اتاق تهران با بررسی این روابط تجاری میان دوکشور هرچند دشواری‌‌‌‌‌هایی را در این مسیر تشخیص می‌دهد اما پیشنهادهایی نیز برای دو سناریوی پیش‌روی دو کشور مطرح می‌کند.
این دو سناریو برای روابط هند و ایران مانند روابط ایران با هر کشور دیگری به دو بخش احیا یا شکست برجام تقسیم می‌شود. احیای برجام روابط را تاحدی به روال عادی بازمی‌‌‌‌‌گرداند اما در صورت شکست برجام نیز بر اساس تحلیل این گزارش هندوستان انگیزه‌‌‌‌‌هایی برای دورزدن تحریم و رابطه با ایران دارد که می‌توان با هدایت درست اقدامات دیپلماتیک و تحریک این انگیزه‌‌‌‌‌ها، هند را به ایران بازگرداند. در این مسیر مهم‌تر از همه آسوده‌‌‌‌‌خاطر کردن هندوستان از خطر نفوذ چین و متقاعدکردن هندوستان درباره این مساله است که روابط ایران و چین روابطی از سر ناچاری است، نه روابطی در جهت مهار غرب با محوریت پکن و مسکو. هرچند در صورت احیای تحریم‌های شورای‌امنیت باید در‌نظر داشت هند تمایلی ندارد بخشی از نقض‌‌‌‌‌کنندگان روند چندجانبه و مشروع باشد.
بنابراین تحلیل، اگر به هند این پیام ارسال‌شود که ایران بخشی از منظومه چین و روسیه برای مقابله با غرب است، هندی‌‌‌‌‌ها رغبتی به همکاری با ایران نخواهند داشت، اما اگر این پیام به جهان و هند ارسال‌شود که همکاری با چین از روی ناچاری بوده، آن موقع دهلی نیز با وجود لابی نیرومند در اروپا و آمریکا قطعا راهی برای دورزدن تحریم‌های آمریکا خواهد یافت تا ایران در بازی بزرگ جهانی کاملا در منظومه چین قرار نگیرد. خلاصه کلام این گزارش در یک جمله توجه به نقشی است که ایران محکوم به آن است، یعنی نقش موازنه‌‌‌‌‌گری درمیان قدرت‌‌‌‌‌ها.
با توجه به این نقش می‌توان با راهبردهایی به گسترش تجارت با هندوستان پرداخت که عبارتند از حمایت از سرمایه‌گذاری متقابل یا کاربست تعرفه ترجیحی، گسترش همکاری در زمینه دارو و مواداولیه دارویی، همکاری در زمینه تولید داروهای گیاهی، راه‌‌‌‌‌اندازی فورواردرهای حمل‌ونقلی با هند و سرمایه‌گذاری هند در زمینه پایین‌‌‌‌‌دستی نفت و پتروشیمی ایران به هدف بازار هند. در عین حال، اقدامات پیشنهادی برای نقل و انتقالات مالی در صورت عدم‌احیای برجام، توسعه تهاتر و بهویژه حالت فله‌‌‌‌‌ای با هند و استفاده از روپیه در مبادلات دوجانبه است.
نگرانی‌های شبه‌‌‌‌‌قاره
براساس گزارش اتاق فکر ژئوپلیتیک که از سوی اتاق تهران منتشر کرده‌است، شناخت حوزه‌های راهبردی هند اهمیت فراوانی دارد، از جمله موضوعاتی که برای هندوستان اهمیت راهبردی دارد می‌توان به حفظ یکپارچگی سرزمینی، تامین مواداولیه و خام برای تضمین و استمرار رشد اقتصادی، حضور در زنجیره تامین جهانی و استفاده و تاثیرگذاری از طریق قدرت نرم یاد کرد.
بر اساس این موارد نوسان‌های روابط دو کشور قابل‌بررسی است. در دهه‌‌‌‌‌های اخیر همکاری میان ایران و هند عمدتا مبتنی بر نیاز هند به ذخایر عظیم هیدروکربوری ایران و اشتهای سیری‌‌‌‌‌ناپذیر هند به مصرف سوخت فسیلی بوده‌است. در سال۲۰۱۸ روابط تجاری دو کشور به بالاترین سطح خود رسید و با رشدی ۷/ ۲۳درصدی رقم ۰۳/ ۱۷میلیارد دلار را ثبت کرد. با آغاز تحریم‌های آمریکا در همین سال روابط رو به گسترش دو کشور متوقف و روند آن معکوس شد. در دوره تحریم، نفتی که به هندوستان ارسال می‌شد باعث کاهش حجم ذخایر روپیه ایران در بانک‌های هند شد و در نتیجه صادرات هندوستان به ایران کاهش یافت. علاوه‌بر این، پس از اعمال تحریم‌ها روند سرمایه‌گذاری هندوستان در ایران نیز نزولی شد. در سال‌های اخیر پنج دور مذاکره ایران و هندوستان برای تجارت ترجیحی و کاهش تعرفه محصولات به شکل دوجانبه شکست‌خورده است.
دورزدن ایران از ترس چین
خطر چین و جاده ابرایشم باعث‌شده تا هند نیز با اتخاذ استراتژی‌‌‌‌‌های جدید، به بازتعریف نقش جهانی خود بپردازد. یکی از نمودهای آن پروژه مائوسام است که با هدف بازسازی ارتباطات دریایی و اقتصادی با ۳۹کشور هم‌‌‌‌‌مرز با اقیانوس هند پیشنهاد شد. بازسازی ارتباطات بین کشورها یکی از اهداف این طرح است که دارای دو بال است؛ یکی مسیر کلکته را به بندر سیتوه میانمار متصل می‌کند و مسیر دیگر جاده کتان و کلید اصلی آن بندر چابهار است که فرصتی برای هند ایجاد می‌کند تا به مسیر باستانی جاده‌ابریشم و آسیای‌مرکزی و افغانستان بپیوندد که البته با برآمدن دوباره طالبان در افغانستان، هند با مشکلاتی روبه‌روست. سیاست هندوستان در دوران جدید به معنای دوران پساشوروی مبتنی بر منافع ملی است و در همین راستا در قالب پیمان‌‌‌‌‌های منطقه‌ای نظیر کوآد و نیز همکاری با ایالاتمتحده به پیشبرد آن مشغول است. علاوه‌بر تحریم و همکاری نزدیک با ایالاتمتحده، نزدیکی بیش از حد ایران به چین باعث تضعیف روابط ایران و هند شده‌است. در عرصه بین‌الملل، شکل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیری تصویری از اتحاد استراتژیک ایران با چین و روسیه برای مهار ایالاتمتحده با هدف برانداختن نظم جهانی، امیدواری هندی‌‌‌‌‌ها در توسعه روابط هم‌وزن پکن با تهران را کاهش داده است؛ در نتیجه اشتیاقی برای توسعه پروژه‌های مشترک مانند بندر چابهار بروز نداده و حتی به‌دنبال دورزدن این بندر ایران از طریق کریدور عرب- مد هستند. با پیوستن هند به امارات‌متحده عربی، عربستان و اسرائیل در کریدور عرب- مد، دهلی می‌تواند به ایجاد یک مسیر تجاری هند – آسیای‌غربی- اروپا با سه هدف ژئوپلیتیکی دست پیدا کند که عبارت است از محدودکردن قدرت مانور چین در طرح ابتکاری یک کمربند – یک‌جاده، دورزدن ترکیه از شبکه حمل‌ونقل اروپا، اقتصادی‌تر کردن تجارت خارجی خود از جمله از طریق کاهش استفاده از کانال سوئز. کریدور عرب- مد بر اساس کشاورزی هند، تکنولوژی اسرائیل و سرمایه امارات بنا شده‌است. کریدور عرب- مد می‌تواند سبب تحولی ژئوپلیتیک در خاورمیانه شود. با اجرایی‌شدن این طرح بمبئی و اروپا از طریق دبی در امارات‌متحده‌عربی و یک خط‌آهن که از چندین شهر در عربستان‌سعودی از جمله ریاض عبور می‌کند به بندر حیفای اسرائیل می‌رسد و در نهایت از بندر حیفای اسرائیل به بندر یونانی پیرئوس یونان و به اروپا می‌رسد. شاید تا ۲۰ سال‌پیش این امید وجود داشت که هند از طریق ایران و بندر چابهار، کریدورهای شمال-جنوب و پیمان عشق‌آباد بتواند به اهداف موردنظر در اوراسیا و آسیای‌میانه برسد. البته هنوز برای دسترسی هند به آسیای‌میانه، راه جایگزینی فعال برای هند وجود ندارد اما تداوم اختلاف ایران با غرب و سیاست‌های خارجی و همکاری نزدیک با چین تاکنون مانع عملیاتی‌شدن آن شده‌است.
این گزارش می‌نویسد؛ روند همکاری‌های ایران و هند تحت‌تاثیر عقب‌‌‌‌‌نشینی هندی‌‌‌‌‌ها نیز بوده‌است. موضوع چین زمانی پررنگ‌تر می‌شود که دیگران بهویژه هند عقب می‌روند. باید هند را با سیاست‌های مناسب مجاب به سرمایه‌گذاری بزرگ از جمله در ساحل مکران کرد به شکلی که بیش از یک‌‌میلیارد دلار باشد. این گزارش با اشاره به این مساله که تجارت با هندوستان بیش از هر چیز تحت‌تاثیر پیام‌‌‌‌‌های سیاسی ایران به دهلینو است، می‌نویسد: اصولا هند باوری به روابط استراتژیک با ایران ندارد و روابط ایران و چین و تبلیغ این رابطه حتی بیش از حجم واقعی آن، ذهنیت سیاستگذاران هندی را از ایران دور کرده‌است، اما این رویکرد می‌تواند با توجه به حرکت هندوستان به سمت قدرت‌‌‌‌‌گیری در سطح جهان تغییر کند. چشم‌‌‌‌‌انداز همکاری میان ایران و هندوستان بر دو سناریو مبتنی است. نخست با فرض احیای برجام است که در این‌صورت بازگشت ایران به بازار هند به دلایل مختلف از جمله متنوع‌کردن منابع تامین عملی است. گرچه در این مدت، عمده محصولات ایرانی مانند نفت، اوره و پتروشیمی با کالاهای عمدتا عربی جایگزین شده ولی ایران و هند تا حدودی بازار یکدیگر را فرصت مناسبی برای یکدیگر می‌‌‌‌‌شناسند. به‌علاوه، تعرفه بالای هند برای کالاهای ایرانی بهویژه کشاورزی باعث کاهش قدرت رقابت‌پذیری آن شده‌است که با سازوکارهای اقتصادی از جمله موافقت‌نامه تجارت ترجیحی قابل حل و فصل است. اما برای رابطه هند و ایران در شرایط عدم‌احیای برجام نیز دو حالت وجود دارد؛ نخست، ادامه وضع موجود و دوم، آنچه در واقعیت اتفاق خواهد افتاد. با شکست مذاکرات نباید تصور شود که وضع موجود نیز ادامه خواهد داشت، چون رویکرد هندی‌‌‌‌‌ها را باید با وجود «اسنپ‌‌‌‌‌بک» یا «مکانیزم‌ماشه» یعنی احیای تحریم‌های شورای‌امنیت در‌نظر گرفت که در این‌صورت هند تمایلی ندارد بخشی از نقض‌‌‌‌‌کنندگان روند چندجانبه و مشروع باشد. البته این موضع برخلاف تحریم‌های یک‌‌‌‌‌جانبه ایالاتمتحده است که همیشه هندی‌‌‌‌‌ها راهی بر دورزدن آن یافته‌‌‌‌‌اند، بنابراین اگر تحریم‌های سازمان ملل‌متحد و شورای‌امنیت فعال شود، به احتمال زیاد هند نیز از آن تبعیت می‌کند و کار ایران برای دورزدن تحریم‌ها را سخت می‌کند. اتاق فکر ژئوپلیتیک برای گسترش روابط تجاری با هند توجه به سیاست داخلی و خارجی این کشور را واجب می‌داند، از جمله رویکرد هندوستان به غرب بهویژه نزدیکی به ایالاتمتحده. به توصیه این گزارش روابط دو کشور باید از تاثیر کشور سوم به دور بماند. این کشور ثالث در گذشته پاکستان و در حال‌حاضر آمریکا و اسرائیل هستند.
این گزارش، پیشنهادهایی نیز برای توسعه مراودات با هند ارائه کرده‌است. در این بخش تاکید می‌شود که چه در زمان حاضر و چه در آینده، چابهار باید محور و کانون مناسبات اقتصادی و سیاسی ایران و هند قرار گیرد. به این منظور ایجاد هم‌‌‌‌‌گرایی در حاکمیت و بخش‌خصوصی نسبت به اهمیت چابهار، اولویت قرارگرفتن و تسریع در طرح‌های بین‌المللی مانند راه‌آهن چابهار-زاهدان در پس‌‌‌‌‌کرانه، مجاب‌کردن هند برای سرمایه‌گذاری کلان در مکران، توسعه زیرساخت‌های بندری چابهار و تمرکز و تسریع در تدوین سند تعرفه ترجیحی با هند با همکاری اتاق بازرگانی و بخش‌خصوصی جزو اقدامات پیشنهادی است. اگر مذاکرات برجام با شکست مواجه و تحریم‌های شورای‌امنیت احیا شود، هند با پارادوکس روبه‌رو می‌شود، یعنی از یک‌سو، ناگزیر به توقف مبادلات مالی بر اساس قوانین بین‌المللی است و از سوی دیگر، دهلی در مقایسه با تحریم‌های سال۲۰۱۱ ایران با چالش فزاینده چین و نفوذ آن در آسیای‌جنوبی و ایران مواجه است. در اجلاس اخیر شانگهای، ایجاد خط‌آهن چین-افغانستان که مسیر تجاری ۲ماهه را به ۲ هفته کاهش می‌دهد، تصویب شد که به‌معنای پایان حضور هند در افغانستان و در نهایت جنوب‌آسیاست، بنابراین این هراس برای هند وجود دارد که ایران نیز به منظومه اقتصادی و استراتژیک چین ملحق شود، در نتیجه ایران می‌تواند با سیاستی درست این پیام را به هند منتقل کند که سیاست ایران در جهت نزدیکی با چین سیاستی از روی ناچاری است و مشتاق به حضور هندوستان است و به این طریق لابی قدرتمند هند در ایالاتمتحده را تشویق کند راهی برای دورزدن تحریم‌ها پیدا کند. از جمله اقداماتی که ایران باید به‌سرعت به آن اقدام کند توسعه بندر چابهار است که همچنان با وجود گزینه‌‌‌‌‌های جایگزین دارای اهمیت است و به‌نظر ایران است که هنوز به اهمیت استراتژیک آن آگاهی ندارد. باید هدف توسعه چابهار تشریح و مشخص شود که هدف نهایی توسعه چابهار این باشد که ظرفیت‌های ارتباطی و مواصلاتی ایران در رابطه با نقش دوزیست آن در خشکی و دریا در عصر رقابت قدرت‌های بزرگ محقق شود، یعنی پذیرفته شود که ایران هم قدرت بزرگ خشکی در جاده‌ابریشم، آسیای‌میانه و قفقاز است و هم قدرت دریایی در مجاورت اقیانوس هند خواهد بود که کانون اصلی سیاست خارجی در قرن۲۱ است. هرچند افغانستان هنوز برای هندوستان بسیار مهم است اما اهمیت استراتژیک در نظر هند در آسیای‌میانه نهفته است، از همین‌رو تکمیل راه‌آهن چابهار- سرخس برای ایران مهم خواهد بود. ایران می‌تواند هم‌‌‌‌‌زمان با مثلث کریدوری چین-پاکستان؛ مثلث روسیه -ایران -هند را تشکیل دهد. این گزارش در نهایت به حوزه‌های تجاری مطلوب برای همکاری با هند پرداخته که برطرف کردن مشکلات و موانع مربوط به اسناد پایه‌‌‌‌‌ای مانند حمایت از سرمایه‌گذاری متقابل یا کاربست تعرفه ترجیحی، گسترش همکاری در زمینه دارو و مواداولیه دارویی، همکاری ایران و هند در زمینه تولید داروهای گیاهی، راه‌‌‌‌‌اندازی فورواردرهای حمل‌ونقلی با هند و سرمایه‌گذاری هند در زمینه پایین‌‌‌‌‌دستی نفت و پتروشیمی ایران به هدف بازار هند در شمار این حوزه‌‌‌‌‌ها قرار گرفته‌است. در عین حال، اقدامات پیشنهادی برای نقل و انتقالات مالی در صورت عدم‌احیای برجام، توسعه تهاتر و بهویژه حالت فله‌‌‌‌‌ای با هند و استفاده از روپیه در مبادلات دوجانبه است.
