سناریوی صنعت برق جهان تا ۲۰۲۵

برق در سال ۲۰۲۳ چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد؟ به نظر می‌رسد قیمت‌گذاری برق در همه جای جهان چالشی است که دولت‌‌‌ها با آن مواجه‌اند و تغییرات آن اثر عمیقی بر امنیت انرژی خواهد داشت. ضمن اینکه چین و هند بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان برق جهان در سالیان پیش‌‌‌رو هستند و سالانه تا ۳درصد مصرف برق را بالا خواهند برد. آخرین گزارش آژانس جهانی انرژی (IEA) نشان می‌دهد که موج سنگین کربن‌‌‌زدایی از انرژی کماکان به بخش تولید برق فشار خواهد آورد و هزینه‌‌‌های سرمایه‌گذاری هنگفتی را به کشورها و فعالان این صنعت تحمیل خواهد کرد. همین عامل باعث شده است تا نرخ رشد تقاضای برق در سال ۲۰۲۲ به ۲درصد محدود شود؛ این یعنی رشد تقاضای جهانی برق در سال ۲۰۲۲ با وجود بادهای مخالف و وقوع بحران انرژی، تنها اندکی کند شد؛ وضعیتی که کمتر از سطوح ۴/ ۲درصدی مشاهده‌شده پیش از دوره کرونا حد فاصل سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، اما بهتر از پیش‌بینی‌‌‌های اولیه است. تحلیل آژانس جهانی درباره تحولات بازار انرژی الکتریکی در سال ۲۰۲۲ بر اثر تقاضای فزاینده برای خودروهای الکتریکی و بخاری‌‌‌های برقی بر رشد مصرف برق تاکید دارد. از آن سو ضربه جنگ اوکراین و اثرات به جامانده از پاندمی، دونیروی کاهنده مصرف این نوع انرژی در سال ۲۰۲۲ بوده‌‌‌اند؛ موضوعی که بر رشد اقتصادی جهان اثر سوئی گذاشت.

از نظر آژانس، دو موتور اصلی تامین تقاضای مصرفی برق طی سه‌سال آینده، نخست بخش انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر و سپس نیروگاه‌‌‌های هسته‌‌‌ای هستند که به طور متوسط بیش از 90‌درصد تقاضای اضافی را تامین می‌کنند. چین نیز بیش از 45‌درصد سهم رو به رشد تولید انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر را به خود اختصاص خواهد داد. توصیه گزارش 2023 این موسسه بین‌المللی حاکی از این موضوع است که رشد قابل‌توجه تولید انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر باید با سرمایه‌گذاری‌‌‌های شتابان در شبکه و زیرساخت‌‌‌ها همراه شود. ضمن اینکه سیاستگذاران جهان باید به انعطاف‌‌‌پذیری سیستمی برای ادغام موفقیت‌‌‌آمیز تجدیدپذیرها در سیستم‌های قدرت سنتی توجه کنند. با اینکه برخی کشورها به افزایش تولید برق اتمی روی خوش نشان نمی‌‌‌دهند، جهان در سالیان آتی با افزایش تولید هسته‌‌‌ای روبه‌رو می‌شود که عمده آن ناشی از افزایش رشد تولید برق هسته‌‌‌ای در فرانسه است؛ زیرا نیروگاه‌‌‌های بیشتری تعمیرات برنامه‌‌‌ریزی‌شده خود را تکمیل کرده‌اند. رشد فعالیت نیروگاه‌‌‌های جدید در آسیا نیز دیگر دلیل رشد تولید برق هسته‌‌‌ای در بازه زمانی سه‌سال آینده است. همزمان با این وضعیت انتظار می‌رود تولید برق در جهان از دو منبع فسیلی، یعنی گاز طبیعی و زغال‌سنگ، بین سال‌های 2022 تا 2025 ثابت بماند. این روند البته طبق پیش‌بینی‌‌‌ها در اتحادیه اروپا به‌ویژه در بخش نیروگاه‌‌‌های گازسوز نزولی خواهد شد. از آن سو اما رشد قابل‌توجه تولید برق در خاورمیانه تا حدی این کاهش را جبران خواهد کرد؛ این یعنی کاهش تولید برق از زغال‌سنگ در اروپا و آمریکا با افزایش در آسیا و اقیانوسیه همراه خواهد بود. با این حال، روند تولید برق با سوخت فسیلی همچنان تابع تحولات اقتصاد جهانی، رویدادهای آب و هوایی، قیمت سوخت و سیاست‌‌‌های دولت است. تحولات در چین، جایی که بیش از نیمی از زغال‌سنگ جهان در آن تولید می‌شود، یک عامل کلیدی باقی خواهد ماند.

داده‌‌‌های این نهاد مرجع جهانی نشان می‌دهد که در این سال افزایش شدید قیمت انواع مایحتاج تولید انرژی الکتریکی، از جمله گاز طبیعی و زغال‌سنگ، هزینه‌های تولید برق را به‌شدت افزایش داد و به افزایش سریع تورم کمک کرد.

کندی رشد اقتصادی و قیمت بالای برق رشد تقاضای این انرژی را در اکثر مناطق جهان متوقف کرد. اوج این وضعیت در اتحادیه اروپا و روی تولیدکنندگان قاره سبز بود.

مصرف برق در این اتحادیه در سال 2022 کاهش شدید 5/ 3درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل تجربه کرد؛ چرا که این منطقه به‌شدت تحت‌تاثیر قیمت‌ بالای انرژی قرار گرفت و موجب افت قابل‌توجه تقاضا در بین مصرف‌کنندگان صنعتی شد. البته وقوع زمستان بسیار معتدل فشار بر مصرف برق را تا حدی کاهش داد.

این دومین دوره از کاهش تقاضای برق اتحادیه اروپا پس از بحران مالی جهانی در سال 2009 بود. پیش‌تر تنها در نتیجه رکود استثنایی ناشی از شوک کووید-19 در سال 2020 بود که تقاضای انرژی الکتریکی در اروپا کاهشی شد.

به‌رغم وضعیت شکننده قاره سبز، تقاضای برق در هند و ایالات‌متحده به عنوان دو موتور اقتصاد جهان افزایش یافت. این در حالی بود که محدودیت‌های کووید بر رشد مصرف برق در چین تاثیر گذاشت. سیاست کووید صفر چین بر فعالیت اقتصادی این کشور در سال 2022 فشار زیادی وارد کرد و میزانی از عدم‌اطمینان را در مورد سرعت رشد تقاضای برق این کشور ایجاد کرد. تخمین اولیه آژانس جهانی انرژی حاکی از رشد 6/ 2درصدی مصرف برق در بزرگ‌ترین اقتصاد آسیاست؛ عددی که البته به‌طور قابل‌توجهی از میانگین رشد مصرف سالانه این کشور قبل از همه‌گیری به میزان بیش از 5‌درصد کمتر است.

داده‌‌‌های بیشتری که در آینده انتظار می‌رود وضوح بخش مصرف برق در چین در سال 2022 را بالاتر ببرد، می‌‌‌تواند پیامدهای سیاست کووید صفر برای اقتصاد جهانی را به‌خوبی نشان دهد. به نظر می‌رسد در بین همه بازیگران بزرگ صنعت برق، این هند است که جهش بیشتری را تجربه کرده، به طوری که تقاضای برق در این کشور طی سال 2022 به میزان 4/ 8‌درصد افزایش یافته است که دلیل آن ترکیبی از بهبود سریع اقتصاد هند پس از پاندمی و دمای فوق‌العاده بالا در تابستان است. ایالات‌متحده نیز که افزایش محسوس 6/ 2‌درصدی را در تقاضای مصرف برق در سال 2022 به ثبت رسانده، دیگر بازیگر مهم این بازار است. رشد مصرف برق در این کشور عموما ناشی از دو چیز است: نخست فعالیت گسترده اقتصادی و سپس استفاده بیشتر از برق در نقاط مسکونی. در واقع خانواده‌‌‌ها برای تامین نیازهای سرمایشی در هوای گرم تابستان و نیز نیازهای گرمایشی در اوج فصل زمستان که سردتر از حد معمول بود، برق بیشتری مصرف کرده‌‌‌اند. پیش‌بینی می‌شود که سهم چین از مصرف جهانی برق تا سال 2025 در مقایسه با سهم 25درصدی این کشور در سال 2015 افزایش یافته و به یک‌سوم کل مصرف برق جهان برسد.

همزمان نیز طی سه‌سال آینده، بیش از 70‌درصد رشد تقاضای جهانی برق از چین و هند و نیز جنوب‌شرق آسیا خواهد بود. رشد اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه با افزایش تقاضا برای برق همراه است؛ اما میزان آن به بزرگی غول‌‌‌های صنعتی نیست. همزمان، اقتصادهای پیشرفته برای تولید برق پاک و کربن‌‌‌زدایی‌‌‌شده به‌منظور مصرف در بخش‌‌‌های حمل‌‌‌ونقل، گرمایش و صنعت خود سرمایه‌گذاری کرده‌اندکه این موضوع اقتصادهای توسعه‌‌‌یافته را تحت فشار قرار خواهد داد. در نتیجه، انتظار می‌رود تقاضای جهانی برق به میزان زیادی رشد کند.

بازخوانی گزارش 2023 آژانس جهانی انرژی نشان می‌دهد که در سه‌سال آینده رشد مصرف برق به سالانه 3‌درصد خواهد رسید که در مقایسه با نرخ رشد سال 2022 سریع‌تر است؛ این یعنی کل افزایش تقاضای جهانی برق تا سال 2025 به حدود 2500تراوات ساعت (TWh) می‌رسد که خود به‌تنهایی بیش از دوبرابر مصرف برق سالانه فعلی ژاپن است.

با این حال، در مورد رشد تقاضای برق در چین عدم‌اطمینان وجود دارد. در حالی که این کشور اخیرا محدودیت‌های شدید کووید را در اوایل دسامبر 2022 کاهش داده است، میزان کامل تاثیرات اقتصادی این سیاست بر بازار برق همچنان نامشخص است.

سرانجام برق و کربن‌‌‌زدایی

به نظر می‌رسد جهان در قله آلایندگی صنعت برق قرار دارد؛ این یعنی در سال 2022 جهان بیشترین آلایندگی را در فرآیند تامین برق جوامع منتشر کرده است. به گزارش آژانس جهانی انرژی این روند تنزل خواهد یافت. در واقع پس از رسیدن سطح انتشار آلاینده‌‌‌های صنعت برق به بالاترین میزان تاریخ در سال 2022، این روند تا سال 2025 کاملا نزولی شده و انتشار دی‌اکسید کربن ناشی از تولید برق در سال 2025 با نرخی مشابه میانگین سال‌های 2019-2016 صورت می‌گیرد. یک‌نشانه نزولی شدن این موضوع، افت رشد انتشار آلاینده از 6درصد در سال 2021 به 3/ 1درصد در سال 2022 است که کاهش قابل‌توجهی نسبت به رشد خیره‌کننده سال 2021 است.

آن جهش ناشی از بهبود سریع اقتصادی پس از شوک کووید بود. با این حال و به‌رغم کاهش رشد انتشار آلاینده، میزان تولید CO2 ناشی از تولید برق در سال 2022 به رکورد بالایی رسید که نگران‌‌‌کننده بود. همین موضوع نیز سبب شده است تا پیش‌بینی‌‌‌ها به رشد سهم انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر در کل تولید برق جهانی از سطح 29‌درصد فعلی به 35‌درصد در سال 2025 اشاره کنند. یعنی با گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر، سهم تولید با سوخت زغال‌سنگ و گاز کاهش می‌یابد. در نتیجه، انتشار گازهای گلخانه‌ای تولید برق جهانی تا سال 2025 افزایش و شدت انتشار CO2 توسط صنعت برق در سالیان آتی کاهش شدیدی می‌یابد. تحقق این هدف البته با موانعی روبه‌روست.

تغییرات اقلیمی علیه کربن‌‌‌زدایی

حوادث آب‌وهوایی شدید تهدیدی جدی در مسیر تولید برق کم‌‌‌کربن و پایدار است. این مهم نیاز به افزایش امنیت عرضه و انعطاف‌‌‌پذیری صنعت برق را بیش از هر زمیان دیگری برجسته می‌کند. در جهانی که تقاضا و عرضه برق به طور فزاینده‌‌‌ای به آب‌وهوا وابسته است، امنیت برق نیاز به توجه بیشتری دارد. در کنار هزینه‌‌‌های بالای تولید برق، سیستم‌های برق جهان نیز با چالش‌‌‌های ناشی از رویدادهای شدید آب‌وهوایی در سال 2022 مواجه شدند. علاوه بر خشکسالی در اروپا، موج گرما در هند نیز رخ داد؛ جایی که گرم‌‌‌ترین ماه مارس هند در طی بیش از یک‌قرن گذشته ثبت شد و موجب شکل‌‌‌گیری بالاترین سطح از تقاضای برق در کشور شد.

به طور مشابه، این وضعیت در مرکز و شرق چین تحت‌تاثیر امواج گرما و خشکسالی تکرار شد که باعث افزایش تقاضا برای برق در جهت راه‌‌‌اندازی سیستم تهویه مطبوع بود. همزمانی افزایش تقاضا با کاهش تولید انرژی برق‌آبی در سیچوان، چالشی جدی پیش روی چین بود.

در آن سوی جهان نیز ایالات‌متحده در ماه دسامبر شاهد توفان‌‌‌های شدید زمستانی بود که باعث قطعی گسترده برق شد.

همه این موارد در کنار سیلی از رخدادهای طبیعی علیه تولید برق بوده که کاهش اثرات آنها مستلزم کربن‌‌‌زدایی سریع‌تر و استقرار گسترده فناوری‌‌‌های انرژی پاک در جای‌‌‌جای جهان است. در عین حال، با افزایش سرعت انتقال انرژی پاک، تاثیر رویدادهای آب‌وهوایی بر تقاضای برق به دلیل افزایش برقی‌‌‌سازی گرمایش تشدید می‌شود. این در حالی است که همزمان سهم انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر وابسته به آب‌وهوا در ترکیب تولید برق رشد می‌کند و همین موضوع نیاز به پایدارسازی آب و هوای جهان را شدت می‌‌‌بخشد. در دنیایی بسیار پرچالش، افزایش انعطاف‌‌‌پذیری سیستم‌های انرژی به تضمین امنیت عرضه و پایداری تولید برق منجر خواهد شد که مساله‌ای بسیار مهم است.

تکلیف اقتصادهای در حال توسعه چیست؟

تولید برق پاک و کربن‌‌‌زدایی از بخش انرژی چالش جدی پیش‌روی اقتصادهای فقیر و کشورهای در حال توسعه است. گزارش آژانس جهانی انرژی تاکید دارد که مقرون‌به‌صرفه بودن همچنان چالشی برای اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه خواهد بود. گزارش این موسسه تاکید دارد در سطح جهانی، هزینه‌های بالاتر تولید برق در سال 2022 ناشی از افزایش قیمت مایحتاج تولید انرژی بود. این مهم در سال 2022 پس از شوک انرژی خود را به‌خوبی نشان خواهد داد.

در این سال در حالی در کشورهای که از سیاست تنظیم بازار و قراردادهای تامین سوخت بلندمدت (LNG یا نفت در قراردادهای بلندمدت یا قراردادهای تامین سوخت) استفاده کرده بودند، جهش قیمت متعادل‌‌‌تر بود؛ اما در مناطق وابسته به بازارهای ضعیف و قراردادهای کوتاه‌مدت، صنعت برق برای تهیه سوخت به‌شدت دچار مشکل شد. به‌‌‌ویژه، قیمت‌های بی‌‌‌سابقه LNG منجر به مشکلاتی جدی برای کشورهای جنوب آسیا که عمده تولید برق آنها از محل سوزاندن است شد و مساله قطع برق و جیره‌‌‌بندی آن را به دستور کار سیاستگذاران وارد کرد. بنابراین اگر قیمت انرژی همچنان بالا بماند، تامین سوخت برای تولید برق همچنان یک موضوع جدی برای اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه خواهد بود.

سه سناریوی مصرف برق تا 2025

آژانس جهانی انرژی سه سناریو برای مصرف برق تا افق زمانی 2025 اعلام کرده است. یکی از این سناریوها به روند معمول مربوط است و تاکید دارد که جهان همان سیر کلی را ادامه خواهد داد. سناریوی دوم بر پیش‌بینی‌‌‌های مبتنی بر داده‌‌‌های تاریخی وابسته‌‌‌ است و دیگر سناریو نیز بر اهمیت آینده تاکید داشته و چشم‌‌‌اندازی روبه جلوست.

در هر یک از این سه سناریو به‌ترتیب رشد سالانه مصرف برق معادل 9/ 1درصد، 3/ 2درصد و 3/ 3‌درصد پیش‌بینی شده که وقوع هریک از آنها اثر مشخصی بر اقتصاد جهان خواهد داشت. خطرناک‌‌‌ترین سناریو که در تصویر گزارش نیز با رنگ قرمز آمده، افزایش رشد مصرف جهانی تا ورای 3درصد است که وضعیت حادی را به صنایع تولید برق جهان تحمیل خواهد کرد. عمده‌‌‌ترین دلیل وقوع این سناریو، شدت گرفتن مصرف برق در چین و هند و نیز آسیای جنوب شرقی است که کانون تحولات صنعتی جهان در قرن 21 به شمار می‌رود.