عملکرد صادرات صنعتی ایران به تفکیک رشتهفعالیتهای مختلف حاکی از وجود دو نکته اساسی است: اول آنکه صنایع با قیمت واحد (قیمت هر کیلوگرم کالای صادراتی به دلار) پایین، سهم بالایی در سبد صادرات صنعتی کشور دارند؛ مانند صنایع غذایی که با قیمت واحد 99.0دلار حدود 23.7درصد از ارزش سبد صادراتی صنعتی؛ محصولات پلیمری با قیمت واحد 25.1دلار حدود ٢٣درصد از ارزش سبد صادراتی و محصولات شیمیایی با قیمت واحد 46.0دلار حدود ١٣درصد از ارزش سبد صادراتی را به خود اختصاص داده‌اند . دوم آنکه صنایع با قیمت واحد بالا، سهم پایینی در سبد صادرات صنعتی کشور دارند؛ مانند دارو که با قیمت واحد 5.51دلار تنها 1.5درصد از ارزش سبد صادراتی و تجهیزات پزشکی با قیمت واحد ١٣دلار تنها 4.0درصد از ارزش سبد صادراتی را به خود اختصاص داده‌اند.
این صنایع در صورت تمرکز و سیاستگذاری مناسب قادرند زمینه‌‌‌ساز تحرک در سبد صادراتی و همچنین جهش در تولید کشور باشند. موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی در گزارشی با عنوان «صنایع دارای توان جهش تولیدی و صادراتی» نوشته افسانه شفیعی با بررسی فهرستی از صنایع مولد ارزش و درآمد ارزی به بررسی عملکرد صادرات صنعتی ایران به تفکیک رشتهفعالیتهای صنعتی پرداخته است. براساس این گزارش، مرحله اول تعریف شاخص ترکیبی سه‌گانه مشتمل بر توانمندی‌‌‌های تولیدی و ارزش‌افزایی (شامل قدرت خلق ارزشافزوده، پیوندهای پیشین و پیوندهای پسین)، عملکرد در بازار صادراتی (شامل قیمت هر تن کالای صادراتی، سهم از سبد صادراتی و پیچیدگی کالای صادراتی) و پایداری زیست‌‌‌‌محیطی (شامل آب‌بری، برق‌بری و گازبری) است.مرحله دوم انطباق کدهای HS و ISIC به‌‌‌منظور دسترسی همزمان به عملکرد تولید تجارت صنعتی (تکمیل پایگاه داده کالاهای صنعتی دارای قابلیت صادراتی) است. مرحله سوم محاسبه امتیاز تمامی رسته‌‌‌های صنعتی برحسب شاخص ترکیبی (تعیین فهرست اولیه صنایع اولویت‌‌‌دار) است. مرحله چهارم وارد کردن قیود ناظر بر پایداری تولید داخلی به‌‌‌منظور تعیین فهرست نهایی از کالاها در سه دسته شامل ضریب وابستگی وارداتی در صنعت منتخب (سهم موارد اولیه و واسطه‌‌‌ای وارداتی از مواد اولیه و واسطه موردنیاز)، فشار ارزی صنعت موردنظر بر بدنه صنعتی کشور (سهم مواد اولیه و واسطه‌‌‌ای وارداتی از کل مواد اولیه و واسطه‌‌‌ای وارداتی در بخش صنعتی کشور) و ضریب کفایت ارزی در صنعت موردنظر (نسبت درآمدهای صادراتی صنعت موردنظر به هزینه‌‌‌های وارداتی صنعت موردنظر) است.
مرحله پنجم گروه‌بندی فهرست نهایی از صنایع منتخب در قالب سه گروه صنایع شامل صنایع متکی بر دانش تحلیلی، صنایع متکی بر دانش نمادین و طراحی و صنایع متکی بر دانش ترکیبی است . مرحله ششم نیز تعیین مصادیق کالایی اولویت‌‌‌دار هر یک از صنایع منتخب شامل ظرفیت‌‌‌سازی تولیدی صورت‌گرفته در داخل و نسبت قیمت کالای موردنظر در بخش صادراتی و وارداتی است.در این پژوهش با طی کردن مراحل شش‌‌‌گانه بالا سه‌‌‌‌دسته اولویت صنعتی در نظر گرفته شده است که شامل محصولات متکی بر دانش تحلیلی، صنایع متکی بر دانش نمادین، صنایع خلاق و طراحیمحور و صنایع متکی بر دانش ترکیبی است. محصولات متکی بر دانش تحلیلی شامل تجهیزات الکترونیکی و مخابراتی (قطعات الکترونیکی: برد، UPS، دستگاه‌های سیم‌پیچ و سیار، ابزارهای اپتیکی و دقیق، تجهیزات مخابراتی، کابل‌های فیبر نوری، سیم و دستگاه‌های سیم‌‌‌کشی) تجهیزات پزشکی و دارو است.صنایع متکی بر دانش نمادین، صنایع خلاق و طراحیمحور شامل رسانه‌‌‌های تصویری و محصولات نرم‌افزاری و مصنوعات طراحیمحور (طراحی زیورآلات و جواهرات و انواع پوشاک و کفش) است.صنایع متکی بر دانش ترکیبی شامل اجزا و تجهیزات مولد برق (باتری و انباره، انواع مولد و ژنراتورهای برق) و اجزا و تجهیزات مکانیکی (ماشین‌‌‌آلات غذایی، ماشین‌‌‌آلات معدنی و ماشین‌‌‌آلات کشاورزی) است.
سهم ناچیز صادرات کالاهای با فناوری سطح بالا
بررسی صادرات به سطح فناوری محصولات طی سال 1402 حاکی از این است که صادرات محصولات اولیه، به ارزش 17میلیارد و 766میلیون دلار و وزن 39.554هزار تن، سهم 36درصدی از صادرات داشته که نسبت به سال 1401، از لحاظ ارزشی 20درصد و از لحاظ وزنی 16درصد کاهش داشته است. صادرات محصولات با فناوری سطح متوسط نیز با ارزش 14میلیارد و 575میلیون دلار و وزن 31.034هزار تن، سهم 30درصدی از صادرات 1402 داشته و در مجموع از نظر ارزشی نسبت به سال 1401، 8درصد کاهش و از نظر وزنی 10درصد افزایش داشته است. صادرات مبتنی بر منابع نیز در 12ماهه 1402، 12میلیارد و 317میلیون دلار به وزن 60.542هزار تن بوده که از لحاظ ارزشی 9درصد و از نظر وزنی 37درصد افزایش داشته است. صادرات فناوری سطح پایین در سال 1402، 4میلیارد و 194میلیون دلار به وزن 5228هزار تن بوده که سهم 8درصدی از صادرات داشته و نسبت به سال 1401 از لحاظ ارزش افزایش یک‌‌‌درصدی و از لحاظ وزن افزایش 8درصدی داشته است.
صادرات محصولات فناوری سطح بالا نیز در 1402، 431میلیون دلار به وزن 38هزار تن بوده است که همچنان سهم 0.1درصدی از صادرات دارد و نسبت به سال قبل از لحاظ ارزش 2درصد افزایش و از لحاظ وزن 28درصد کاهش داشته است.بررسی و تحلیل داده‌‌‌های یونیدو در بخش شاخص‌‌‌های ظرفیت تولید حاکی از آن است که وضعیت خلق ارزشافزوده تولیدات کارخانهای و میزان صادرات آن در مقایسه با کشورهای حوزه سند چندان رضایت‌‌‌بخش نیست. همچنین شاخص عملکرد رقابت صنعتی (CIP) که توانایی کشورها برای تولید و صادرات محصولات کارخانهای در جهت ارتقا و تاثیر اقتصادی بر تجارت جهانی و ارزشافزوده محصولات کارخانهای را می‌‌‌‌‌‌‌‌‌سنجد، بیانگر این است که ایران نسبت به برخی کشورهای همسایه در این زمینه دچار عقب‌‌‌‌‌‌‌‌‌ماندگی است. براساس گزارش مرکز پژوهشهای مجلس، در حال حاضر حدود 45درصد از ارزشافزوده صنعتی ایران را تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و بالا تشکیل می‌دهند و این سهم طی دودهه اخیر تقریبا در دامنه 40 تا 45درصد قرار داشته است. یونیدو رقابت صنعتی را ظرفیت کشورها برای حضور در بازارهای داخلی و بین‌المللی و در عین حال توسعه بخش‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و فعالیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌های صنعتی با ارزشافزوده و محتوای فناوری بالاتر تعریف می‌کند. بر این اساس بهبود رقابت‌‌‌‌‌‌‌‌‌پذیری صنعتی مستلزم دو مولفه اساسی تولید برای افزایش حضور در بازارهای داخلی و بین‌المللی و افزایش محتوای فناورانه است. اولین مولفه بر افزایش ظرفیت و تولید و مولفه دوم بر کیفیت و تولید محصولات مبتنی بر فناوری تمرکز دارد. این در حالی است که آمارهای تجارت همچنان از سهم پایین کالاهای مبتنی بر فناوری از صادرات کشور حکایت دارد.
