شوخی بودجه با بحران آب استان!

کاهش بی‌سابقه بارندگی و قرار گرفتن مهم‌ترین مخزن تأمین آب مشهد یعنی سد دوستی در وضعیت بحرانی با پر بودن تنها 15 درصد مخزن، افت شدید مخازن آب زیرزمینی و کسری مخزن بیش از یک میلیارد مترمکعبی، قرار گرفتن تقریباً تمام دشت‌های استان در وضعیت بحرانی گویای آن است که وضعیت آب در استان از خط بحران گذر کرده است اما به نظر می‌رسد این وضعیت را متولیان امر در پایتخت جدی نگرفته‌اند. تمام‌ روزهای تابستان سال گذشته را در وضعیت هشدار گذر کردیم، آب بخش کشاورزی محدود و از سر اجبار تأمین آب شرب مردم، آب بیشتری را از چاه‌های خشکیده دشت‌های بحرانی به ویژه مشهد برداشت کردیم که خروجی‌اش قطع به یقین نه‌تنها امنیت غذایی بلکه امنیت مراکز حیاتی و انسانی را در معرض خطر جدی قرار خواهد داد زیرا افت آب زیرزمینی یعنی فشرده شدن خاک و درنتیجه پایین رفتن آن، یعنی بالا رفتن درجه شوری آب به حدی که به‌هیچ‌عنوان نه قابل شرب خواهد بود و نه قابل‌استفاده برای آبیاری مزارع… این مقدمه از آن‌ نظر لازم بود که بگوییم اگر اقدام عاجلی برای رفع این تنش نشود سال‌های آیند باید آماده تنش آبی باشیم. عاجل‌ترین اقدام برای جلوگیری از تشدید تنش‌های آبی در استان علاوه بر مدیریت مصرف تسریع در اجرای پروژه‌های تأمین آب است.

طرح‌هایی مانند انتقال آب از دریای عمان برای استان‌های شرق کشور با ظرفیت حداقل 120 میلیون مترمکعب برای صنایع خراسان رضوی، پروژه مدیریت خروج آب از یال شمالی کوه‌های هزار مسجد که می‌تواند سالانه حداقل 40 میلیون مترمکعب آب به مشهد برساند و طرح بازچرخانی و جایگزینی پساب با آب بخش کشاورزی و احداث سد شوریجه از جمله طرح‌هایی هستند که سال‌هاست مطرح‌شده‌اند اما تخصیص اعتبارها برای تکمیل این پروژه‌ها به حدی ناچیز است که به‌جرئت می‌توان ادعا کرد دولت به‌هیچ‌عنوان بحران آب استان خراسان رضوی را جدی نگرفته است و این جمله مدیرعامل آب منطقه‌ای استان که «تهرانی‌ها می‌گویند خراسانی‌ها مشکلاتشان را خودشان حل می‌کنند» مهر تایید بر این ادعاست.نگاهی به اعتبارات فصل منابع آب لایحه بودجه 1402 گواهی دیگر بر این ادعاست که دولت به رغم شرایط سخت تأمین منابع مالی، برای فصل تأمین آب معادل 14 هزار و 885 میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته است که نسبت به مصوب سال گذشته حدود 1900 میلیارد تومان افزایش داشته است. با این‌حال سهم خراسان رضوی از کل پروژه‌های منابع آب کشور در قالب 10 پروژه تعریف‌شده است که مجموع اعتبارات این پروژه به حدی ناچیز است که قابل‌طرح هم نیست.

بررسی ریز اعتبارات 10 پروژه آبی خراسان رضوی در بخش‌های عرضه و تأمین آب ذیل فصل منابع آب لایحه بودجه 1402 نشان می‌دهد مجموع اعتبار پیشنهاد شده برای این پروژه‌ها حدود 243 میلیارد تومان است. یعنی سهم وضعیت بحرانی آب خراسان رضوی از اعتبارات دولت در لایحه بودجه 1402 کمتر از یک درصد است. این اعتبارات به حدی ناچیز است که معادل یک پروژه آب‌رسانی در استان‌های دیگر به‌طور مثال آب‌رسانی به خرامه فارس هم نمی‌شود. تنها پروژه‌ای که دولت برای تکمیل آن اعتبار در نظر گرفته تکمیل سد شوریجه است که حدود 70 میلیارد تومان در لایحه بودجه برای این پروژه در نظر گرفته‌شده است.

یکی دیگر از فصول آب که در حقیقت مربوط به توزیع آب و نه تأمین و عرضه آن است، اعتبارات آبفاست. طبق داده‌های پیوست شماره یک لایحه بودجه دولت برای اجرای پروژه‌های آبفای کشور در سال 1402 معادل 8115 میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته است که بیش از 5600 میلیارد تومان آن مربوط به ایجاد تأسیسات آبی است. برای شهرهای خراسان رضوی در این فصل حدود 22 میلیارد تومان است. یعنی سهم آب‌های خراسان رضوی و مشهد از اعتبارات فصل آب و فاضلاب کشور در لایحه بودجه 1402 به‌ مانند فصل منابع آب کمتر از یک درصد است درحالی‌که این اعتبار برای برخی شهرها به هزار میلیارد تومان هم می‌رسد.

برای این که بدانیم وضعیت آب کلان‌شهر مشهد تا چه حد بحرانی است به برخی داده‌ها که مدیران عامل آب منطقه‌ای خراسان رضوی و آبفای مشهد که در گفت وگو با ما آن را بازگو کردند،  اشاره می‌کنیم.

بنابر گفته مدیرعامل آب منطقه‌ای مشهد سالانه (بر اساس مصرف امسال) بیش از 270 میلیون مترمکعب مصرف آب دارد که از 4 سد و 470 حلقه چاه تأمین می‌شود. برای این که به‌شدت مصرف آب در این شهر در اوج مصرف پی ببریم درخور اشاره است سال گذشته در اوج مصرف 16 هزار و 400 لیتر بر ثانیه آب در مشهد مصرف‌شده است. مصارف آب مشهد در اوج مصرف معادل 12 هزار و 700 لیتر بر ثانیه است که اکنون توان تولید آب برای این کلان‌شهر توسط آب منطقه‌ای 7800 لیتر بر ثانیه است که این یعنی این کلان‌شهر با کمبود 4150 لیتر بر ثانیه آب مواجه است. این کسری بناست به دو طریق تأمین شود؛ آبفای مشهد با اجرای پروژه‌های خود 1900 لیتر بر ثانیه را تأمین کند و 2250 لیتر دیگر با اجرای پروژه‌های مشترک آبفا و مشهد و آب منطقه‌ای باید تأمین شود.

بنا بر گفته‌های طاهری مدیرعامل آب منطقه‌ای استان برای گذر از بحران آب مشهد در اوج مصرف ماه‌های آینده و تابستان سال آینده حداقل 1200 میلیارد تومان اعتبار نیاز است که تا الان از نیاز اعلام‌شده توسط آب منطقه‌ای که 400 میلیارد تومان برآورد شده تنها 80 میلیارد تومان تأمین‌شده است. از سویی دیگر بر اساس برآوردها در افق سال 1420  مصارف آب در کلان‌شهر مشهد به 400 میلیون مترمکعب خواهد رسید. یعنی در شرایطی که اکنون ما با کمبود 4150 لیتر بر ثانیه مواجه هستیم در افق 18 سال آینده سالانه با کسری حداقل 130 تا 150 میلیون مترمکعبی روبه رو خواهیم بود.

بنا بر گفته مدیرعامل آب منطقه‌ای؛ دو پروژه اصلی میان‌مدت یک پروژه بلندمدت، یک پروژه مادر و چند پروژه کوتاه‌مدت برای تأمین آب مشهد پیش‌بینی‌شده است. پروژه انتقال آب از سد شوریجه که اکنون حدود 30 درصد پیشرفت فیزیکی دارد و برای تکمیل آن به 900 میلیارد تومان اعتبار نیاز است. این پروژه قادر است ضمن تأمین آب پایین‌دست به میزان 2.5 میلیون مترمکعب  در اوج مصرف یعنی ماه‌های تیر و مرداد حدود 15.5 میلیون مترمکعب آب به مشهد برساند که اگر تأمین اعتبار شود می‌توان امیدوار بود تا دو سال آینده وارد مدار شوداما یک پروژه کلان دیگر با مدل پساب و از طریق جذب سرمایه‌گذار خصوصی در مشهد در حال اجراست که بناست سرمایه‌گذار بخش خصوصی با دریافت بخشی از پساب تصفیه‌شده 4 پروژه  انتقال آب از هزار مسجد، تأسیس تصفیه‌خانه طبرسی شمالی، انتقال پساب به غرب مشهد و آب رسانی از بالادست سد گلستان را اجرایی کند.

یکی از پروژه‌های تأمین آب مشهد انتقال آب از یال شمالی کوه‌های هزار مسجد است که اولویت آن در وهله اول تأمین آب همه بخش‌های منطقه کلات است و سپس انتقال آب مازاد تا حجم 40 میلیون مترمکعب در سال به مشهد است که بناست 65 درصد این پروژه 5900 میلیاردی را سرمایه‌گذار بخش خصوصی و بقیه را دولت تأمین کند اما به رغم تمام پیگیری‌ها و ارسال اسناد مورد نیاز مجوز ماده 23 این پروژه صادر نشده و جای خالی این پروژه در ردیف‌های بودجه خالی است. درحالی‌که در سال 97 این پروژه وارد لایحه بودجه شده بود اما سال‌های بعد حذف شد.آن‌طور که مدیرعامل آب منطقه‌ای می‌گوید با اجرای طرح‌های تصفیه پساب در مشهد می‌توان 70 درصد ظرفیت مصرف فعلی آب این کلان‌شهر را به چرخه بازگرداند که اکنون حدود 60 میلیون مترمکعب آن عملیاتی شده و برای سال‌های آینده در صورت تأمین اعتبار می‌تواند نقش بسیار مهمی در تأمین آب مشهد داشته باشد.

ذکر این نکته بسیار مهم است که اکنون از تمام ظرفیت سد دوستی تنها 90 میلیون مترمکعب قابلیت برداشت مشترک بین ایران و ترکمنستان وجود دارد که با هماهنگی‌های انجام‌شده با کشور ترکمنستان این کشور هم اکنون برداشتی از این سد نمی‌کند اما تلخ‌تر آن که به دلیل کاهش شدید آب‌های سطحی استان آب منطقه‌ای ناچار شده است به آبفای مشهد اجازه دهد حد نهایی پروانه خود از منابع زیرزمینی دشت مشهد یعنی 217 میلیون مترمکعب را برداشت کند که این برداشت زنگ هشدار جدی برای دشت بحران‌زده مشهد است.

مدیرعامل آبفای مشهد نیز با اذعان بر این که اعتبارات پروژه‌های آبفای مشهد بسیار ناچیز است از کمک دولت از طریق ردیف‌های متمرکز وزارت نیرو خبر داد و تصریح کرد: اگر بودجه ردیف‌های متمرکز مقابله با تنش آبی شهرها نبود ما با مشکل جدی برخورد می‌کردیم به  طوری که در سال 1401 از این ردیف‌ها  تا الان حدود 650 میلیارد تومان ابلاغ‌شده و حدود 300 میلیارد تومان آن تخصیص یافته است اما این اعتبارات صرف تأمین آب نمی‌شود بلکه برای خروج از تنش است.

در پایان باید اذعان کرد وضعیت دولت در تأمین منابع مالی چندان مناسب نبوده و احتمال کسری بودجه جدی است. از سویی تخصیص اعتبارات عمرانی استان طی امسال به طرز بی‌سابقه‌ای قفل‌شده است اما به‌هرحال دولت با همین منابع محدود حدود 14 هزار میلیارد برای فصل منابع آب و بیش از 8 هزار میلیارد تومان برای فصل آب و فاضلاب در نظر گرفته که سهم پروژه‌های خراسان رضوی که به‌صورت جدی با تنش آبی و بحران دست‌وپنجه نرم می‌کند روی‌هم‌رفته یک درصد هم نبوده که این به‌دوراز عدالت بودجه‌ای به نظر می‌رسد و لازم است دولت وظیفه اساسی خود یعنی تأمین آب را ضمن این که درباره همه استان‌ها اجرایی کند، خراسان رضوی و بحران آب مشهد را به حال خود واگذار نکند و هم‌تراز با دیگر استان ها اعتبار برای پروژه‌های آبی استان در نظر بگیرد.