تحول در تولید و صادرات زعفران از مسیر اقتصاد دیجیتال و فعالیت‌های دانش‌بنیان

به گزارش روابط عمومی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی، «علی محمد شریعتی مقدم»، رئیس کمیسیون دانش‌بنیان و اقتصاد دیجیتال اتاق بازرگانی مشهد در ابتدای این نشست با اشاره به کشت زعفران در 30 کشور دنیا، اظهار کرد: کشورهای مختلفی بر روی کشت زعفران سرمایه‌گذاری کرده‌ و کشور چین از بهترین دانش‌‌های علمی و فناوری روز برای تولید زعفران استفاده کرده است.

وی ادامه داد: عربستان نیز بیشترین سرمایه‌گذاری را برای تولید زعفران انجام داده و اگر برنامه منسجمی برای تولید زعفران در کشور نداشته باشیم با مشکلات متعدد و جدی مواجه خواهیم شد.

رئیس کمیسیون دانش‌بنیان و اقتصاد دیجیتال اتاق بازرگانی مشهد به تدوین برنامه مدون و مشخص عملیاتی در حوزه صنعت زعفران پرداخت و گفت: در ابتدا ظرفیت‌های واقعی و موجود زعفران شناسایی و براساس آن برنامه مدون و مشخص عملیاتی برای نقشه راه صنعت زعفران تدوین خواهد شد تا سهم و تکلیف دستگاه‌ها و نهادهای متولی در هر بخش مشخص گردد.

وی با تاکید بر ضعف در مکانیزاسیون حوزه تولید زعفران، بیان کرد: نقش پارک علم و فناوری در مکانیزاسیون چرخه زعفران بسیار تعیین کننده است. در جلسات مختلف، پارک و شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه اعلام آمادگی می‌کنند اما اقدامات مثبتی در این زمینه صورت نمی‌گیرد.

تولید زعفران برای ایران مزیت مطلق است

«شهرام عیدی‌زاده»، مدیر مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی مشهد با اشاره به تخصیص ردیف بودجه به زعفران، بیان کرد: در ردیف قانون بودجه کشور باید بودجه اختصاصی به محصول زعفران برای تکمیل ارزش و تولید ارزش افزوده، اختصاص پیدا کند. برخی از محصولات کشاورزی در قانون بودجه دارای ردیف هستند درحالی که باید به زعفران نگاه ویژه و خاصی صورت گیرد. بخش خصوصی در این حوزه پیشنهادات لازم را به مجلس ارائه خواهد کرد و امیدواریم دولت از این پیشنهادات استفاده کند.

وی در خصوص بازنگری گزارش بررسی موانع و مشکلات تولید، فراوری و صادراتِ محصول زعفران، عنوان کرد: ایران 95 درصد زعفران دنیا را تولید می‌کند و تولید این محصول برای ایران مزیت مطلق است. در حال حاضر در ۲۳ استان کشور، زعفران کشت می‌شود، درحالی که عمده تولید این محصول از لحاظ کمی و کیفی مربوط به استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی است. سالانه حداقل 200 تن از زعفران تولید شده در کشور به سراسر جهان صادر می‌شود که این امر همواره سبب شده طلای سرخ، ارزآوری قابل توجهی برای ایران به همراه داشته باشد.

مدیر مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی مشهد ادامه داد: در شرایط فعلی وجود محدودیت‌های صادراتی در اقتصاد ایران، بی‌توجهی به برندسازی و بازاریابی علمی در بخش زعفران، نبود مدیریت در تولید براساس آمایش سرزمین، نیاز بازار و در نهایت عدم تدوین استراتژی دقیق از ضعف‌های جدی حوزه زعفران محسوب می‌شود.

عیدی‌زاده با تشریح چالش‌های موجود در مسیر صادرات زعفران ادامه داد: با توجه به اینکه صادرات زعفران به دلیل وجود موارد مذکور با چالش‌هایی رو به رو است، اما صادرات زعفران در سال 1402 به حدود ۲۲۲ تن رسید. زعفران ایرانی به بیش از 29 کشور جهان شامل اسپانیا، افغانستان، استرالیا، امارات، انگلیس، تایلند، چین، رومانی، ژاپن، سنگاپور، ایتالیا، آفریقای جنوبی، آلمان، بحرین، بوسنی، تایوان، سوئیس، سوئد، عراق، عمان، فرانسه، قطر، قزاقستان، کانادا، کویت، موریس، نیوزیلند، هند و هلند صادر می‌شود که کشورهای امارات، چین و اسپانیا بیشترین واردات را از ایران دارند.

وی با بیان اینکه صادرات زعفران در سال 1400 حدود 262 تن بوده که نسبت به سال 1399 نزدیک به 19 درصد کاهش داشته است، افزود: این روند نزولی در سال 1401 هم ادامه پیدا کرده، به‌گونه‌ای که میزان صادرات در این سال به حدود 218 تن رسیده است. براساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران در سال 1402 صادرات وزنی زعفران با اندکی کاهش به 221 تن رسیده است. با وجود کاهش صادرات زعفران در سال ۱401 نسبت به دو سال گذشته، ارزش ریالی و دلاری صادرات این محصول به‌خاطر افزایش قیمت پایه‌ی صادراتی زعفران افزایش یافته و در سال 1401 با 246.51 میلیون دلار، به بالاترین میزان رسیده است.

مدیر مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی مشهد با اشاره به اینکه متاسفانه بخشی از زعفران تولیدی ایران به صورت فله‌ای به افغانستان قاچاق و به صورت بسته‌بندی به کشورهای دیگر ارسال می‌شود، بیان کرد: بازارهایی که بیشترین پتانسیل را برای صادرات زعفران ایران دارند، امارات متحده عربی، اسپانیا و چین هستند. ایران نزدیک‌ترین روابط صادراتی را با افغانستان دارد. امارات متحده عربی نیز بازاری است که بیشترین پتانسیل تقاضا را برای زعفران را دارد.

عیدی‌زاده با بیان اینکه سطح زیرکشت زعفران در سال 1402 حدود 123 هزار مترمربع بوده و براساس پیش‌بینی جهاد کشاورزی استان 300 تن زعفران از این مزارع برداشت می‌شود، افزود: قیمت زعفران بنا بر مقاصد صادراتی آن متفاوت است. هر تن زعفران حدود 900 الی یک میلیون و 300 هزار دلار در مقاصد صادراتی ارزش‌گذاری شده و گمرک مشهد بیشترین صادرات زعفران را در کشور داشته است.

وی با تاکید بر اینکه با افزایش نیاز آبی محصولات کشاورزی قیمت نهایی محصول افزایش پیدا می‌کند، عنوان کرد: محصول زعفران تنها به 5 نوبت آبیاری نیاز دارد. ۳ نوبت از آبیاری محصول زعفران در فصول پاییز و زمستان است که توسط نزولات آسمانی صورت می‌گیرد بنابراین این محصول در چارچوب محصولات کشاورزی با مصرف آب پایین قرار می‌گیرد.

عیدی‌زاده عدم توسعه‌یافتگی محصول زعفران را حلقه‌های مفقوده در زنجیره ارزش این محصول دانست و گفت: در ایران علیرغم مزیت محصول زعفران، حلقه‌های تولیدکنندگان، عمده‌فروشان، فرآوری‌کنندگان و از آن طرف تعامل سازنده با حلقه مصرف کنندگان این محصول به درستی شکل نگرفته است. در واقع حلقه‌های مفقوده در زنجیره ارزش برای اتصال میان کشاورزان به عنوان محور تولید، واحدهای فرآوری و صادرکنندگان در مقام عرضه کنندگان جهانی وجود دارد و در همین خصوص اتاق بازرگانی خراسان رضوی و شورای ملی زعفران ایران با همراهی اتحادیه صادرکنندگان زعفران استان با برگزاری جلساتی زمینه را برای تکمیل این حلقه‌های مفقوده فراهم  کردند.

عیدی‌زاده با اشاره به توسعه زنجیره ارزش زعفران در قوانین بالادستی، خاطرنشان کرد: گنجاندن ارزش زعفران در قوانین بالادستی از پیشنهادات ارائه شده در راستای توسعه زنجیره ارزش زعفران بود. باید حدود نیم الی 1 درصد ارزش صادرات زعفران، به توسعه تجارت این محصول اختصاص پیدا کند. همچنین در قانون بودجه، ردیف ویژه و اختصاصی برای توسعه برند و برندیگ تخصیص یابد.

وی در بخش دیگر سخنانش به تفویض اختیارات کارگروه ماده 16 با تاکید بر ارزش‌گذاری کالای صادراتی زعفران، عنوان کرد: کارگروه ماده ۱۶ قانون امور گمرکی در تهران ارزش گمرکی کالای صادراتی به اضافه هزینه باربری و حمل و نقل و سایر هزینه‌هایی که به آن کالا تا خروج از قلمرو گمرکی تعلق می‌گیرد را تعیین می‌کند که در بسیاری از مواقع ارزش کالای صدوری بسیار بیشتر از ارزش متداول بازار است و این موضوع موجب می‌گردد تا صادرات از مسیر قانونی خارج گردیده و به صورت قاچاق صادر گردد. با تفویض اختیارات کارگروه ماده ۱۶ با تاکید بر ارزش‌گذاری کالای صادراتی زعفران به استان‌های خراسان رضوی و جنوبی، بسیاری از چالش‌ها در این حوزه رفع می‌گردد. قیمت پایه صادراتی با وجود تلاش‌های متعدد بخش خصوصی و تشکل‌ها، کماکان قیمت زعفران صادراتی با قیمت جهانی آن فاصله زیادی دارد.

تعیین نرخ پایه گمرکی زعفران باید با رصد دقیق بازارهای صادراتی صورت گیرد

عیدی‌زاده درخصوص قیمت پایه صادراتی زعفران پیشنهاد کرد: تعیین نرخ پایه گمرکی باید با رصد دقیق بازارهای صادراتی صورت گیرد. این نرخ در سال‌های اخیر به درستی تعیین نشده است که در کنار کاهش انگیزه برای صادرات چالش‌های جدی در راستای رفع تعهد ارزی ایجاد کرده است.

وی ادامه داد: با بررسی قیمت‌های اعلام شده از سوی کشورهای دیگر برای واردات زعفران از ایران درمی‌یابیم که به طور متوسط ۲۰ الی ۳۰ درصد کمتر از قیمت‌های پایه اعلامی است، لذا لازم است پیش از تعیین نرخ پایه گمرکی رصد دقیق بازارهای هدف صورت گیرد و اگر به اطلاعات ارائه شده از سوی صادر کننده ایرانی اعتماد لازم وجود ندارد، می‌توان از قیمت‌های وارداتی اعلام شده از سوی کشورهای هدف و یا از ظرفیت سفارت‌خانه‌های کشور برای استعلام قیمت زعفران در بازارهای هدف استفاده کرد. همچنین، نرخ ارز در بخش تعیین نرخ پایه گمرکی و تعیین تعهد ارزی باید یکسان باشد.

مدیر مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی مشهد با بیان اینکه به منظور افزایش قیمت زعفران در سطح جهانی نرخ پایه گمرکی فعلی باید تثبیت یا حتی افزایش پیدا کند، گفت:  اما همزمان به منظور تشویق صادرکنندگان و توسعه صادرات زعفران باید با اعمال دستورالعملی صادرکنندگان دارای اهلیت و صادرات مستمر از معافیت ۸۰ درصدی تعهد ارزی برخوردار باشند. این پیشنهاد به تنهایی صادرات زعفران را نسبت به سال گذشته به میزان ۵۰ درصد افزایش خواهد داد.

عیدی‌زاده در بخش دیگر سخنانش با تاکید بر بازارسازی زعفران بیان کرد: باتوجه به دیپلماسی اقتصادی و سیاسی ایران، شرایط برای بازارسازی زعفران سخت‌تر شده است. همراه با تلاش‌های متعدد فعالان اقتصادی و تجار ایرانی برای توسعه صادرات، قوانین حوزه تجارت محدود و سخت‌تر شده است. متاسفانه این اقدامات به ضرر بازارسازی محصول زعفران است.

وی با اشاره به مدیریت مزارع و افزایش کیفیت زعفران با ابزارکشت قراردادی تصریح کرد: درصورتی که دولت شرایط ویژه ای برای مدیریت مزارع و کیفیت زعفران با ابزار کشت قراردادی اختصاص دهد، شرایط توسعه تولید و تجارت این محصول گسترش پیدا می‌کند.

عیدی‌زاده به عدم وجود تجهیزات و ماشین آلات و حمایت دستگاه‌های اجرایی برای کاشت و برداشت، سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش، ضعف در نظام بسته‌بندی زعفران و روش شناسنامه‌دار کردن محصول زعفران اشاره و تاکید کرد: در بسته پیشنهادی ارتقای زنجیره ارزش زعفران، تکالیف و پیشنهادی برای اتاق بازرگانی ایران همانند دولت(حاکمیت و قانون‌گذاری) نیز مطرح شده است.

دولت قیمت‌گذاری برای محصول زعفران را متوقف کند

وی با اشاره به سیاست‌‌های قیمتی و قیمت‌گذاری محصول زعفران، خاطرنشان کرد: پیشنهاد می‌کنیم دولت قیمت‌گذاری برای محصول زعفران را متوقف کند. قیمت‌گذاری از سوی دولت معنی و مفهوم ندارد. درصورتی که دولت مصمم است قیمت‌گذاری محصولات کشاورزی را انجام دهد، از شیوه‌های استاندارد معیارهای قیمت‌گذاری جهانی استفاده کند. همچنین دولت برای حمایت از کشاورزان میتواند خرید زعفران را از مزارع شناسنامه‌دار انجام دهد. محصول زعفران با جو و گندم متفاوت بوده و امکان تعیین قیمت تضمینی برای آن نیست.

عیدی‌زاده درخصوص ورود زعفران به بورس تاکید کرد: بازار سرمایه و بورس کالا، کارآمدترین ساز و کار برای کمک به چرخه قیمت‌گذاری و خرید زعفران است. روندی که خام فروشی را مهار نموده و عرضه را شفاف می‌کند و بیش‌ترین حمایت را از زنجیره ارزش زعفران رقم می‌زند. خوشبختانه ابزارهای بازار سرمایه در مورد محصول زعفران کامل بوده و مکانیسم لازم برای عرضه آن در بورس فراهم شده است. وجود انبار بورسی، تعریف ساز و کار صدور گواهی سپرده، فراهم شدن زمینه انجام معاملات آتی، ایجاد گزینه‌های لازم برای انجام معاملات و… ظرفیت‌هایی هستند که در چهارچوب این مکانیسم شکل گرفته و عملیات عرضه این محصول را در بورس، قوام می‌بخشند.

مدیر مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی مشهد پیشنهاد کرد:با اشاره به عرضه زعفران در بورس کالا، و ارائه گواهی سپرده کالایی، کشاورزان می توانند نسبت به نگهداری و یا حتی فروش آن اقدام کند.

وی در خصوص بورس بین‌الملل زعفران، عنوان کرد: طبق قوانین بین‌المللی کشوری که بیش از ۶۰ درصد از تولید محصولی را در اختیار داشته باشد، می‌تواند بورس بین‌المللی آن را راه‌اندازی کند و کشف قیمت‌های آن را برعهده گیرد. در خصوص زعفران نیز بورس کالای جهانی زعفران در ایران می‌تواند این گام اساسی را بردارد تا سهم بالایی را از این بازار کسب کند. چنانچه ایران نتواند بورس زعفران را بین المللی کند، کشورهای رقیب با افزایش تولید خود می‌توانند از فرصت استفاده کرده و قیمت‌گذاری کنند.

عیدی‌زاده با تاکید بر اینکه با توجه به ظرفیت‌های موجود در کشور، به ویژه در خراسان رضوی باید اقدامات لازم برای بین‌المللی شدن زعفران صورت پذیرد، گفت: در این صورت از ظرفیت تجارت میلیارد دلاری جهانی استفاده لازم خواهد شد. خریداران خارجی نیز از بورس زعفران ایران اقدام به خرید کالای مورد نظر خود خواهند کرد.

وی ایجاد مشوق‌ برای صادرکنندگان زعفران را یک ضرورت برشمرد و تصریح کرد: پیشنهاد می‌کنیم، با صادرات زعفران از طریق رینگ صادراتی بورس کلای ایران، مازاد ارزش فروش هر کیلوگرم محصول زعفران از 800 یورو از تعهد ارزی معاف باشد. با صادرات زعفران درصورت خریداری و ترخیص کالا از طریق بازار گواهی سپرده کالایی در بورس، پنجاه درصد مازاد ارزش فروش هر کیلوگرم محصول زعفران از 800 یورو از تعهد ارزی معاف باشد.

ظرفیت‌های پنهان زعفران؛ از کشاورزی هوشمند تا توسعه گردشگری کشاورزی

«سهیل پروازی»، دبیر کمیسیون کسب‌وکارهای دانش‌بنیان و اقتصاد دیجیتال اتاق خراسان رضوی، پیرامون آینده‌پژوهی و شناخت ظرفیت‌های بالقوه زعفران، به بررسی نقش این محصول استراتژیک در اقتصاد کشور پرداخت و گفت: اهمیت استفاده از فناوری‌های پیشرفته برای بهره‌وری بالاتر و پایداری بیشتر مورد تأکید این کمیسیون است و زعفران به دلیل نقش مهمی که در افزایش درآمد ملی و توسعه روستایی ایفا می‌کند، از پتانسیل‌های قابل‌توجهی برخوردار است که نیازمند بررسی علمی و استفاده از رویکردهای نوین در تولید و صادرات آن است.

وی افزود: استفاده از کشاورزی هوشمند و پایدار می‌تواند به افزایش کارایی در تولید زعفران کمک کند. یکی از روش‌های نوین در این راستا، کشت ایروپونیک (بدون خاک) است که با کاهش مصرف آب تا 90 درصد و بهبود جذب مواد مغذی، امکان بهینه‌سازی تولید در محیط‌های کم‌آب را فراهم می‌کند. این روش همچنین، بستر مناسبی برای کاهش ضایعات و کنترل دقیق‌تر بر کیفیت محصول ایجاد می‌کند. به کارگیری چنین فناوری‌هایی نه‌تنها می‌تواند کیفیت محصول را افزایش دهد، بلکه به دلیل کاهش نیاز به مواد شیمیایی، زعفران ارگانیک و سالم‌تر را به بازار ارائه می‌دهد که مورد استقبال بیشتری در بازارهای جهانی قرار خواهد گرفت.

پروازی در ادامه افزود: یکی دیگر از حوزه‌های کلیدی برای توسعه زعفران، تولید محصولات جانبی است. از جمله می‌توان به بهره‌برداری از گلبرگ‌ها برای تولید رنگ‌های طبیعی و عصاره‌های درمانی اشاره کرد. کاربردهای دارویی زعفران به دلیل دارا بودن خواص آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی مورد توجه است و می‌تواند ارزش افزوده زیادی برای تولیدکنندگان ایجاد کند. همچنین توسعه گردشگری کشاورزی (توریسم زراعی) در مناطق تولید زعفران به دلیل ویژگی‌های خاص این محصول، می‌تواند بستری برای جذب گردشگران فراهم کند که به رشد اقتصادی جوامع محلی کمک خواهد کرد.

دبیر کمیسیون کسب‌وکارهای دانش‌بنیان و اقتصاد دیجیتال اتاق مشهد همچنین به نقش کلیدی کمیسیون‌ها و تشکل‌ها در آینده‌پژوهی و توسعه زعفران اشاره کرد و تشریح کرد: این نهادها با تکیه بر تحقیق و توسعه، به‌ویژه در حوزه آموزش کشاورزان و ارتقاء سیستم‌های نوآورانه، می‌توانند نقشی اساسی در تقویت زنجیره تأمین زعفران ایفا کنند. به‌عنوان مثال، آموزش کشاورزان در استفاده از روش‌های نوین کشت، می‌تواند به کاهش هزینه‌های تولید و افزایش بهره‌وری کمک کند. همچنین، ترویج فناوری‌های دیجیتال مانند اینترنت اشیاء برای بهینه‌سازی فرایندهای کشاورزی، می‌تواند زنجیره ارزش زعفران را بهبود بخشد و جایگاه این محصول را در بازارهای جهانی تقویت کند.

پروازی در ادامه تصریح کرد: توجه به پایداری و کاهش اثرات زیست‌محیطی نیز از دیگر موضوعات مورد تأکید در توسعه زعفران است. روش‌های نوین مانند ایروپونیک، به دلیل کاهش مصرف آب و کنترل دقیق بر استفاده از منابع، بستر مناسبی برای تولید پایدار و کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی فراهم می‌کند. این دستاوردها می‌توانند به‌ویژه در مناطقی که با مشکل کم‌آبی مواجه هستند، موثر باشند و نقش زعفران را به‌عنوان یک محصول استراتژیک با توان صادراتی بالا در اقتصاد کشور و بازارهای نوظهور تقویت کنند.

باید جای فناوری‌های نوین را در صنعت زعفران باز کنیم

«مسعود جمشیدیان»، معاون پارک علم و فناوری خراسان رضوی در بخش دیگر این نشست، اظهار کرد: کلید برون رفت رکود از اقتصاد زعفران، تکمیل چرخه زنجیره ارزش با استفاده از فناوری‌های نوین است.

وی با تاکید بر ضرورت ورود شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور به چرخه تولید زعفران بیان کرد: مادامی اقتصاد یک محصول افزایش پیدا می‌کند که تکنولوژی و فناوری نقشی موثر در فرآیند تولید و بهره‌برداری از آن محصول را ایفا کند. ما در پارک علم و فناوری استان، زمینه را برای ورود شرکت‌ها به حوزه چرخه زعفران فراهم کرده‌ایم و به دنبال این هستیم تا شرکت‌های بیشتری به این حوزه ورود پیدا کنند.

«فرشید منوچهری»، دبیر شورای ملی زعفران نیز در بخش دیگری از این نشست، با تاکید بر شناسنامه دار کردن مزارع زعفران، خاطرنشان کرد: شناسنامه‌دار کردن مزارع زعفران، یکی از درخواست‌های اصلی فعالان این حوزه برای کاهش چالش‌های زعفران است. در سال 1390 به صورت آزمایشی، طرح شناسنامه‌دار کردن مزارع زعفران اجرایی و تمامی اطلاعات لازم در اختیار وزارت جهاد کشاورزی وقت قرار گرفت اما متاسفانه این طرح اجرایی نشد.

«امید خدادادی»، دبیر کمیسیون گردشگری و صنایع دستی اتاق بازرگانی مشهد بر اهمیت توسعه گردشگری کشاورزی به ویژه در حوزه زعفران در خراسان رضوی تأکید کرد و گفت: پیشنهاد می‌کنیم با برگزاری تورهای کشاورزی و اگوتوریسم، گردشگران خارجی را به تور زعفران جذب کنیم. این امر علاوه بر درآمدزایی از طریق فروش زعفران به عنوان سوغات، فرصت‌های شغلی بسیاری را نیز ایجاد خواهد کرد. همچنین، برگزاری جشنواره‌های بین‌المللی زعفران می‌تواند به برندسازی این محصول کمک کرده و با استفاده از ظرفیت نهادهای دولتی مانند وزارت امور خارجه، می‌توان گردشگری کشاورزی زعفران را در سطح بین‌المللی گسترش داد.

در ادامه «نسرین یوسفی عارفی»، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی مشهد نیز با اشاره به اینکه قطع برق کشاورزان چالش جدی در حوزه کشاورزی است، گفت: با وجود اینکه زعفران به آبیاری کمی نیاز دارد اما باز هم این موضوع از اهمیت ویژه‌ای برای کشاورزان این بخش برخوردار است دارد و کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی مشهد، در تلاش است تا در این رابطه چالش کشاورزان به حداقل برسد.

گفتنی است اقتصاد دیجیتال زعفران، کسب بازارهای دیجیتال اقتصادی برای محصولات استراتژیک، توسعه محصولات زیر مجموعه زعفران و… از دیگر موضوعات مطرح شده در این نشست بود.