البته روند کاهشی صادرات همزمان با تغییرات سیاسی در افغانستان یعنی در نیمه دوم سال گذشته آغاز شد. کارشناسان بر این باورند که به‌هم‌ریختگی سیاستگذاری در افغانستان، حجم تبادلات تجاری را کاهش داده است. حال آنکه طالبان گفته بود قصد دارد با کشورهای همسایه مبادلات تجاری داشته باشد.
افغانستان از ابتدای امسال بر اساس آمارهای تجمعی منتشرشده، از لیست 5 مقصد عمده صادراتی حذف شده و جای خود را به هند داده است. در سال‌های اخیر، این کشور همسایه شرقی، پنجمین مقصد صادراتی ایران بود، ولی به‌نظر می‌رسد در دولت جدید افغانستان تبادلات تجاری نیز تحت‌تاثیر قرار گرفته است. «دنیای‌اقتصاد» در یک گزارش تحلیلی به روند تجارت با افغانستان در دوره قبل از استقرار طالبان و بعد از آن پرداخته است. مردادماه 1400 زمانی‌که جنگ در افغانستان اوج گرفته بود، کمترین صادرات ایران به این کشور در نیمه نخست سال1400 رقم خورد. در شهریورماه دولت طالبان استقرار یافت و شاهد رشد صادرات نسبت به شهریورماه بودیم، اما میزان صادرات در مهرماه 1400 مجددا افت کرد. در آبان 1400 فروش کالا به افغانستان بازهم رونق گرفت، اما این رونق تداومی نداشت و آذر، دی و بهمن، صادرات روندی کاهشی را طی کرد، اما در اسفند ورق برگشت و صادرات نسبت به سایر ماه‌های نیمه دوم، به بالاترین حد خود رسید، اما فروردین امسال، مجددا افت صادرات به این کشور را شاهد بودیم، در اردیبهشت و خرداد نیز صدور کالا به افغانستان تا حدی افزایش یافت، اما مقایسه ارزش کالاهای صادرشده در سه‌ماه نخست امسال نسبت به سه‌ماه نخست سال‌گذشته نشان می‌دهد صادرات به افغانستان کاهش قابل‌توجهی داشته است.
بر اساس آمارهای رسمی، صادرات ایران به افغانستان در سال1400 نسبت به سال1399 هم از نظر ارزشی با کاهش 20درصدی و هم از نظر وزنی با افت 40درصدی مواجه شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد همزمان با استقرار طالبان صادرات ایران به افغانستان روند کاهشی داشته است. نیمه دوم سال1400 (پس از استقرار طالبان) صدور کالا به افغانستان 840میلیون دلار ارزش داشته است. این درحالی است که نیمه دوم سال1399 (قبل از استقرار طالبان)، کالاهایی به ارزش یک‌میلیارد و 200میلیون دلار به این کشور همسایه صادرشده بود. مقایسه این دو آمار نشان می‌دهد صادرات ایران به افغانستان در نیمه دوم سال1400 نسبت به نیمه‌دوم سال1399 کاهش 30درصدی داشته است. در عین حال صادرات ایران به افغانستان در نیمه نخست سال1400 ارزشی معادل 999میلیون دلار داشته که با افت 17درصدی در نیمه دوم به 830میلیون دلار رسیده است.
همچنین ارزش صادرات ایران به افغانستان در سه‌ماهه اول 1400 حدود 569میلیون دلار بوده است که این مقدار در سه‌ماهه نخست 1401، به بیش از 367میلیون دلار رسیده که گویای افتی 35درصدی در حجم صدور کالا از ایران به بازار همسایه شرقی است.
از آن‌سو، ارزش واردات از افغانستان در 6ماهه دوم سال1400 معادل 15میلیون دلار بوده است که این عدد در 6ماهه دوم سال99 معادل 3میلیون دلار بود؛ عددی که خبر از رشد 5برابری واردات از افغانستان ظرف تنها یک سال‌دارد. همچنین در نیمه نخست سال‌گذشته 6میلیون دلار واردات از افغانستان انجام‌شده است.
در این‌باره، رئیس سازمان توسعه و تجارت، کاهش میزان حجم و ارزش تجارت با افغانستان را تایید می‌کند. علیرضا پیمان‌پاک، در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: صادرات ما به دلیل سیاستگذاری‌های دولت طالبان کاسته شده است؛ این در حالی است که طالبان بارها در سخن، اعلام کرده‌اند که مایل به دادوستد و تجارت با ایران هستند اما آمارهای رسمی، خلاف این گفته را اثبات می‌کند. پیمان‌پاک همچنین اظهار می‌کند: طالبان دولتی ناپخته و بی‌‌‌‌‌‌‌تجربه است که مدام قوانین را تغییر می‌دهد. اظهارات ناامیدانه رئیس سازمان توسعه تجارت زنگ خطر آینده نامشخص تجاری در مواجهه با افغانستان را به ذهن متبادر می‌سازد.
ابوالفضل ظهرهوند، سفیر اسبق ایران در افغانستان آینده تجارت با افغانستان را در صورتی‌که طالبان بر سیاست‌های کنونی خود پافشاری کند، چندان روشن نمی‌بیند. ظهرهوند، چند عامل اساسی برای کاهش حجم مبادلات تجاری به افغانستان را برمی‌شمارد. به گفته سفیر پیشین ایران در افغانستان، تغییر سیاسی در کشور افغانستان، گرایشات قومیت‌‌‌‌‌‌‌گرایانه، حذف بازیگران سیاسی علاقه‌مند به تجارت با ایران، عدم‌امنیت و فقدان نظم سیاسی و اقتصادی در ساختار همسایه شرقی ایران موجب‌شده حجم مبادلات تجاری ایران و افغانستان کاهش یابد و افغانستان دیگر پنجمین بازار تجاری ایران نباشد. حالا افغانستان که به گفته کارشناسان همچنان مجبور به واردات بیش از 90درصد کالاهای موردنیاز خود است، رو به بازار سیاه قاچاق آورده است. مهم‌ترین مبادی قاچاق به افغانستان هم پاکستان و ایران هستند. این دو گزاره باعث می‌شود یک‌سوال کلیدی در ذهن هر مخاطبی شکل بگیرد؛ اگر ایران هنوز هم مبدا وارداتی همسایه شرقی خود است؛ پس چرا این مبادلات از مبادی رسمی دنبال نمی‌شود یا به عبارت دیگر، عوامل اصلی کاهش صادرات رسمی ایران به افغانستان کدام عوامل هستند؟ آیا به راستی ایران با روی کار آمدن دولت طالبان، بازار افغانستان را از دست داده است؟ پیمان‌پاک نیز اظهارات ظهرهوند را تایید می‌کند اما از گماشتن یک مقام مسوول جدید برای پیگیری و از سر‌گیری روابط تجاری ایران و افغانستان خبر می‌دهد.
شواهد آماری چه می‌گویند؟
بنا بر آمار رسمی سازمان توسعه تجارت، کشور افغانستان در فروردین 1400، جزو پنج بازار هدف صادرات کالا از ایران بوده است. صادرات ایران به این کشور در اولین‌ماه سال1400، وزن 453هزار تنی و ارزش 175میلیون دلاری داشته است؛ این در حالی است که با بررسی همین آمار، ارزش صادرات ایران به افغانستان درفروردین1401 تا 108میلیون دلار کاهش پیدا کرده است. این تغییرات زمانی ملموس‌تر می‌شود که وزن صادرات ایران به افغانستان در سال‌جدید را با سال1400 مقایسه کنیم؛ وزن صادرات ایران به افغانستان در فروردین سال‌جاری به رقم 248هزار تن رسیده است، درحالی‌که این مقدار در سال‌گذشته، 452هزار تن بوده و طبق محاسبات همین سازمان، 45درصد افت داشته است.
ارزش صادرات ایران به افغانستان در اردیبهشت‌ماه سال‌گذشته،حدود 190میلیون دلار بوده است. همچنین وزن کالاهای صادرشده در همین بازه زمانی، 453هزار تن ثبت‌شده است، حال آنکه آمار کالاهای ارسالی به افغانستان در اردیبهشت سال‌جاری، نشان از ارزش 118میلیون دلاری میزان صادرات به این کشور دارد. وزن کالاهای صادراتی ایران به افغانستان هم در دومین‌ماه امسال، 201هزار تن بوده است.
حجم صادرات ایران به افغانستان در خرداد امسال، 142میلیون دلار و وزن این کالاها 225هزار تن بوده است. میزان ارزآوری کشور از تجارت با افغانستان در خرداد‌ماه سال‌گذشته، 204میلیون دلار بوده و حجم کالاهای ارسالی به افغانستان در سال‌گذشته نیز به 475هزار تن می‌رسیده است. در تیر‌ماه 1400 که زمزمه‌های تحرکات دوباره طالبان افغانستان در رسانه‌های مختلف بین‌المللی به گوش می‌رسید، ارزش دادوستد ایران با افغانستان هم از 204میلیون دلار ماه قبل به 159میلیون دلار کاهش یافت. حجم این مبادلات همزمان با آغاز حضور طالبان در این کشور همسایه از 475هزار تن به 415هزار تن کاسته شد، اما صادرات ایران با افغانستان در پر‌تنش‌ترین ماه سال1400 این کشور چقدر بوده است؟
بر اساس این گزارش، حجم ارزشی صادرات ایران به افغانستان در مردادماه سال‌گذشته، به 127میلیون دلار رسید و این میزان در حجم وزنی، به 364هزار تن رسید. طالبان در مردادماه گذشته، 32 ولایت افغانستان را تصرف کرد و در نهایت به کابل رسید. در شهریورماه که افغانستان به‌طور کامل تحت‌سیطره طالبان بود، حجم وزنی صادرات ایران در این کشور به 351هزار تن و میزان ارزآوری مبادلات تجاری با این همسایه شرقی به 144میلیون دلار رسید.
ارزش ارزی صادرات ایران به این کشور در مهر 1400 اما 126میلیون دلار و وزن صادرات ایران به افغانستان، 229هزار تن شد.
این در حالی بود که طالبان اعلام کرده بودند در وجهه‌ای متفاوت از گذشته خود ظاهر شده‌اند و این‌بار قرار است درهای افغانستان را به روی کشورهای همسایه و جوامع بین‌المللی بگشایند.
در آبان‌ماه حجم وزنی صادرات ایران به افغانستان به 274هزار تن رسید، همچنین ایران توانست 149میلیون دلار کالا به افغانستان صادر کند.
وزن کالاهای فروخته‌شده ایران به افغانستان در آخرین ماه پاییز 1400 به 261هزار تن و ارزش این کالاها نیز به 137میلیون دلار رسید. در آغاز زمستان سال‌گذشته، میزان ارزش کالاهای فروخته‌شده از مبدا ایران به افغانستان، 128میلیون دلار بوده و حجم این کالاها نیز 285هزار تن ثبت شده است. در بهمن‌ماه سال‌گذشته، وزن کالاهای صادراتی به افغانستان، 261هزار تن و ارزش آنها 116میلیون دلار بود. بالاخره در اسفند‌ماه سال1400 میزان صادرات ایران به افغانستان به 184میلیون دلار و حجم صادرات به 342هزار تن رسید.
کاهش مبادلات افغانستان از نگاه کارشناسان
افغانستان اکنون جزو پنج بازار صادراتی ایران نیست. آیا ایران بازار افغانستان را از دست داده است؟ پیمان‌پاک در این‌باره بیان می‌کند: سیاست‌های دولت طالبان، علت اصلی کاهش میزان حجم و ارزش صادرات ما به افغانستان است. طالبان دولتی ناپخته و بی‌‌‌‌‌‌‌تجربه است که مدام قوانین را تغییر می‌دهد. وقتی یک دولت مدام در حال تغییر سیاست‌های خود است، چگونه می‌توان با آن کشور تجارت کرد؟ از طرفی طالبان دولتی هم نیست که بتوان با آن سیاست‌های فنی و کارشناسانه داشت، با این‌حال پیمان‌پاک اقدامات دولت برای ازسرگیری رابطه با افغانستان را موثر می‌داند و می‌گوید: رئیس‌جمهور برای حفظ رابطه تجاری با همسایه شرقی، یک نماینده ویژه برای افغانستان گماشته است و ما هم در سازمان طبق سیاست‌ها و راهنمایی‌های نماینده ویژه عمل می‌کنیم. مساله اصلی در افغانستان تنها ناکارآمدی و مشکلات کارشناسانه است. البته وضعیت اکنون هم بهتر شده است اما حل برخی از مشکلات مقداری، زمانبر است.
علیرضا ظهرهوند، سفیر پیشین ایران در افغانستان علت اصلی کاهش حجم مبادلات با افغانستان را سیطره طالبان بر این کشور می‌داند. او اقتصاد و سیاست را دو بازو و مکمل یکدیگر می‌داند و توضیح می‌دهد: افغانستان اکنون فاقد یک دولت پایدار است. همه ساختارهایی که یک کشور برای تجارت نیاز دارد به‌هم ریخته است. این شرایط نیز آینده روشنی را نشان نمی‌دهد. مهم‌ترین رکن برای ورود فعالان اقتصادی به این بازار، امنیت است. با توجه به شرایط کنونی افغانستان، تجارت هم به سختی انجام می‌شود.
با توجه به شرایطی که این روزها بر افغانستان حاکم است، سوال اینجاست که مردم این کشور که بیشتر نیاز خود را از طریق واردات تامین می‌کنند، اکنون چگونه امورات خود را می‌گذارنند؟
ظهرهوند در این‌باره معتقد است «قاچاق» راهکاری است که افغانستان با استفاده از آن، کالاهای موردنیاز خود را تامین می‌کند. او توضیح می‌دهد: در چنین سیستمی مبادلات رسمی اصلا صرفه اقتصادی ندارد و قاچاق، جایگزین مبادلات رسمی تجاری می‌شود. وضعیت کنونی افغانستان در حوزه دارو و غذا، منتج به قاچاق این اقلام به افغانستان می‌شود. به گفته سفیر پیشن ایران در افغانستان، قاچاق از مبادی ترکمنستان، پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان و ایران وارد افغانستان می‌شود و همچنین نقش پاکستان و ایران در این عرصه کلیدی است.
او گریزی به نقش سیاستگذار در بهبود شرایط اقتصادی کشور می‌زند و می‌گوید: طالبان با محبوبیت و مشروعیت کنونی خود، اگر بخواهند سیاست‌های کنونی را ادامه دهند، وضعیت بدتر نیز می‌شود، در واقع تا زمانی‌که دولت طالبان حاضر به تشکیل دولت مشارکتی نشود، میزان صادرات ما به این کشور وضعیت رو به بهبودی نخواهد داشت و ممکن است حتی بدتر هم شود. برای بهبود وضعیت صادرات ما و شرایط اقتصادی خود افغانستان، لازم است ساختار سیاسی طالبان تغییر کند و مشارکت اجتماعی در این کشور رخ دهد. ما حتی می‌توانیم افغانستان را تبدیل به اولین بازار صادراتی خود کنیم. این کشور واردکننده 90درصد نیازهای خود است و کالاهای ایرانی بین مردم افغانستان هم محبوبیت زیادی دارد.
اما آیا این شواهد تنها دلایل کاهش تجارت ایران با افغانستان بوده است؟ البته سفیر پیشین ایران در افغانستان به گرایش‌های قومیتی طالبان به سمت جنوب کشور اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: افغان‌ها به دلیل برخی تمایلات قومی خود به مبادله با پاکستان علاقه‌مند هستند؛ آن‌دسته از بازیگرانی که تمایل بیشتری به مبادله با ایران داشتند، اکنون از عرصه تصمیم‌گذاری در افغانستان حذف شده‌اند.
این اظهارات درست در زمانی مطرح می‌شود که طالبان به کرات اعلام کرده‌اند مایل به تجارت با ایران هستند؛ ظهرهوند به ساختار آزاد و غیردولتی تجارت در افغانستان اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: تجارت در افغانستان دولتی نیست و به‌طور آزاد انجام می‌شود. تجار افغان هم به دادوستد با ایران تمایل دارند، اما امکان تجارت وجود ندارد. در چنین شرایطی کشور افغانستان نیاز دارد که تشکیلات تجاری پایا و فعال داشته باشد، یا مثلا نیاز دارد به سیستم بانکی جهانی وصل شود اما چنین نیست. تجار در این شرایط حاضر نیستند ریسک تجارت در آن کشور را به جان بخرند و کالا و جان خود را به خطر بیندازند. لازمه تجارت تعامل پایدار و اطمینان‌بخش است. بخش زیادی از شهرهای افغانستان، وضعیت اقتصادی نابسامانی دارند و این وضعیت در ماه‌های آینده بدتر نیز می‌شود. لازم است که جریان قدرت در افغانستان به بدنه اجتماعی بپیوندد و تصمیم درستی برای اقتصاد کشور بگیرد.
به گفته ظهرهوند پیش از این تقریبا همه کالاهای صادراتی ایران به افغانستان ارسال می‌شد. این مقام آگاه اظهار می‌کند: پیش از این، افغان‌های ساکن ایران هم به کشور خود سفر می‌کردند و این گروه، مبلغان کالاهای ایرانی در افغانستان بودند، اما حالا کشور تنها پذیرای پناهجویان افغان است و دیگر کسی به افغانستان سفر نمی‌کند. ما همه این مولفه‌ها را از دست داده‌ایم و تجارت ما با افغانستان افول کرده است.
