در سمت صادرات، در سال ۱۴۰۱، ایران بیش از ۵میلیارد و ۲۰۰میلیون دلار به دیگر کشورها محصولات کشاورزی و مواد غذایی صادر کرده که نزدیک به ۱۰درصد ارزش صادرات ایران در سال گذشته را تشکیل می‌دهد. به دلیل اهمیت تجارت مواد غذایی در اقتصاد کشور، معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران در یک گزارش آمارهای این بخش را تحلیل کرده است. بر اساس این گزارش، در ۹ ماه سال ۱۴۰۲، سهم بخش کشاورزی و مواد غذایی در ارزش صادرات کشور افزایش یافته است. در این مدت سهم این بخش ۱۱.۸درصد از کل صادرات بوده در‌حالی‌که در ۹ ماه ابتدایی سال ۱۴۰۱، سهم بخش کشاورزی از کل صادرات معادل ۹.۷درصد محاسبه شده است. در مقابل سهم محصولات کشاورزی و مواد غذایی از مجموع واردات ایران در ۹ ماه نخست سال جاری کاهش محسوسی نسبت به مدت مشابه در سال ۱۴۰۱ داشته است. در‌حالی‌که در سه فصل ابتدایی سال گذشته، سهم این بخش از کل واردات ۳۰.۴درصد بوده، این رقم امسال به ۲۵.۳درصد کاهش یافته است.
روند تجارت غذا
بررسی قیمت مواد غذایی در بازار جهانی در سال‌های اخیر نوسانات زیادی داشته است. در سال گذشته قیمت محصولات کشاورزی در بازارهای جهانی، تحت تاثیر تورم جهانی و اختلال‌های ناشی از تقابل نظامی روسیه و اوکراین، به دلیل سهم بالای این دو کشور در تولید گندم و برخی دیگر از محصولات کشاورزی، افزایش قابل‌توجهی داشته است. همین مساله قیمت کالاهای کشاورزی صادراتی و همچنین محصولات وارداتی را تحت‌تاثیر قرار داده است. در سمت صادرات، قیمت محصولات ایرانی در بازارهای جهانی در ۵ سال گذشته افت محسوسی داشته است. در سال ۹۷، هر تن کالاهای بخش کشاورزی و صنایع غذایی ایران به قیمت ۹۱۳دلار در بازارهای جهانی به فروش می‌رسید. با شدت گرفتن تحریم‌ها، ایران مجبور شد محصولات کشاورزی و غذایی خود را به مقصد کشورهای با درآمد سرانه پایین‌تر صادر کند.
به همین دلیل ترکیب صادراتی ایران در این بخش دستخوش تغییر شد. همین عوامل باعث شد که در عرض ۳ سال قیمت هر تن محصولات صادراتی، با افت ۳۲درصدی، به رقم ۶۱۷دلار به ازای هر تن برسد. البته با افزایش قیمت جهانی، قیمت محصولات ایرانی نیز افزایش یافت و در سال ۱۴۰۱ به قیمت هر تن ۶۶۶دلار رسید. براساس محاسبات انجام‌شده، در سه فصل ابتدایی سال جاری قیمت هر تن محصولات کشاورزی و صنایع غذایی با رشد ۱۳.۶درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته، به رقم ۷۱۷دلار رسیده است. در مقابل، واردات محصولات کشاورزی و مواد غذایی روند متفاوتی را نشان می‌دهد. بین سال‌های ۹۷ تا ۱۴۰۰، هر تن محصول کشاورزی وارداتی قیمتی بین ۴۰۰ تا ۵۰۰دلار داشت. در سال ۱۴۰۱ اما تحت تاثیر تحولات بین‌المللی این رقم با افزایش ۳۲درصدی، به ۷۰۸دلار به ازای هر تن رسید.
غذا از کجا تامین می‌شود؟
شرکای تجاری ایران در بخش محصولات کشاورزی و مواد غذایی، هم در صادرات و هم واردات بسیار محدود است. از مجموع صادرات ایران در این بخش در سال ۱۴۰۱، بیش از ۶۶درصد به مقصد ۵ کشور ارسال شده است. بر این اساس، صادرات یک‌میلیارد و ۶۱۳میلیون دلاری به عراق، به‌تنهایی ۳۱درصد از مجموع صادرات ایران در این بخش را شامل می‌شود. پس از عراق، امارات با ۱۲درصد، پاکستان و روسیه هر کدام با ۸درصد و افغانستان با ۷درصد، بیشترین سهم را از صادرات محصولات کشاورزی و مواد غذایی ایران را به خود اختصاص داده‌اند. در سمت واردات نیز شرایط مشابه است. در سال ۱۴۰۱، بیش از ۳۴درصد از واردات محصولات کشاورزی و مواد غذایی ایران، از مبدا امارات وارد کشور شده است. در این سال ایران معادل ۶میلیارد و ۱۰۶میلیون دلار مواد غذایی از امارات وارد کرده است. هند، ترکیه، روسیه و انگلستان دیگر مبادی اصلی وارداتی ایران هستند. در سال گذشته، ایران ۲میلیارد و ۴۲میلیون دلار از هند، یک‌میلیارد و ۹۵۹میلیون دلار از ترکیه، یک‌میلیارد و ۳۲میلیون دلار از روسیه و یک‌میلیارد و ۱۱میلیون دلار از انگلستان مواد غذایی و محصولات کشاورزی وارد کرده است. در واقع ایران ۶۸درصد واردات خود در این بخش را از این ۵ مبدا تامین کرده است.
سبد واردات و صادرات غذا
آمارها نشان می‌دهد ایران کالاهای متنوعی در بخش محصولات کشاورزی و غذایی صادر می‌کند. پنج کالای اصلی صادراتی ایران مجموعا ۲۳درصد از ارزش صادرات ایران در این بخش را به خود اختصاص داده‌اند. در سال ۱۴۰۱، ایران ۲۷۹میلیون دلار شیر خشک صنعتی صادر کرده که معادل ۵.۳درصد از ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی کشور است. در این سال ایران ۲۶۶میلیون دلار پسته، ۲۱۵میلیون دلار سیب تازه، ۲۱۲میلیون دلار گوجه فرنگی و ۲۰۶میلیون دلار زعفران به دیگر نقاط جهان صادر کرده است. عمده واردات ایران در بخش محصولات کشاورزی و مواد غذایی شامل چند کالای استراتژیک است که نقش مهمی در سفره مردم دارند. به عنوان مثال ایران در سال ۱۴۰۱، بیش از ۲میلیارد و ۱۵۶میلیون دلار برنج وارد کرده که سهم ۱۲.۱درصدی از واردات ایران در بخش محصولات کشاورزی و مواد غذایی دارد.
همچنین واردات گندم در این سال معادل ۲میلیارد و ۲۰میلیون دلار محاسبه شده که معادل ۱۱.۴درصد از ارزش واردات ایران در بخش مذکور است. بیشترین واردات ایران در این بخش ذرت دامی است که به عنوان نهاده تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سال گذشته ایران ۳میلیارد و ۲۷۲میلیون دلار ذرت دامی وارد کرده که معادل ۱۸.۴درصد از مجموع ارزش واردات ایران در بخش محصولات کشاورزی و مواد غذایی است. همچنین در سال گذشته یک‌میلیارد و ۹۷۱میلیون دلار دانه سویای تراریخته و یک‌میلیارد و ۱۶۹میلیون دلار روغن دانه آفتابگردان وارد کشور شده است. مجموعا واردات این ۵ قلم ۶۰درصد از ارزش واردات ایران در بخش محصولات کشاورزی و صنایع غذایی را تشکیل می‌دهد.
در نهایت می‌توان گفت با توجه به ترکیب مبادی وارداتی در بخش محصولات کشاورزی و مواد غذایی، تنوع‌بخشی به شرکای تجاری در این بخش ضروری به نظر می‌رسد. واردات محصولات غذایی فقط یک مقوله اقتصادی نیست و ابعاد سیاسی و امنیتی آن باید مورد توجه قرار گیرد.تغییر قیمت در بازار مواد غذایی، واکنش مصرف‌کنندگان را در کوتاه‌مدت در پی خواهد داشت. بنابراین لازم است در فرآیند توسعه تجارت با کشورها، مساله واردات مواد غذایی از کشورهای مختلف در اولویت سیاستگذاران ایرانی قرار گیرد.
