تعطیلی بانک‌ها با ورود طالبان به کابل، خروج سرمایه‌داران از این کشور، کاهش قدرت خرید مردم و… از جمله مسائلی بود که مراودات تجاری افغانستان با دیگر کشورها به ویژه ایران را همزمان با آغاز تحولات سیاسی این کشور، تحت تاثیر قرار داد. همین مسائل در کنار عواملی چون تنش‌های گاه و بیگاه مرزی به دلیل ناآگاهی طالبان از قوانین، موجب کاهش چشمگیر صادرات ایران به افغانستان شد. آبان سال گذشته بود که تردد غیرمجاز یک نیروی وابسته به طالبان، موجب تنش‌هایی در مرز دوغارون-اسلام‌قلعه شد و تبادلات تجاری مرزی را برای چند روز متوقف کرد.در اردیبهشت امسال نیز طالبان در اقدامی برای احداث جاده، خط مرزی در محدوده مرز دوغارون را نادیده گرفت و با ممانعت مرزبانی ایران از اقدام طالبان، بار دیگر تنش‌هایی رقم خورد و مرز دوغارون برای چند روز بسته شد.
با این حال و گرچه بعد از به قدرت رسیدن طالبان، تنش‌ها و درگیری‌ها در مقاطعی، موجب کندی ترددها شده است، اما فعالان اقتصادی معتقدند سلامت اداری و سهولت در امور مرزی نیز پس از روی کار آمدن این گروه، اتفاق افتاده است؛ هر چند در این سوی مرز هم، انجام برخی امور، موجب کندی تردد می‌شود.
روند طولانی برخی امور مرزی در دوغارون
احمد زمانیان یزدی، رئیس کمیسیون حمل و نقل و ترانزیت اتاق بازرگانی خراسان رضوی، یکی از مشکلات موجود در مرز دوغارون را روند طولانی برخی امور مرزی از جمله انجام کنترل‌ها از سوی برخی دستگاه‌های دولتی دانست و گفت: این موضوع، ناوگان را متوقف می کند و موجب کندی ترددها در مرز می‌شود. همچنین، برای حمل بار نیازمند ورود کامیون‌های خالی از افغانستان به گمرک دوغارون یا منطقه ویژه هستیم، اما ورود این خودروها به میزان کافی نیست.
رئیس هیئت مدیره انجمن صنفی شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی خراسان رضوی خاطرنشان کرد: مشکلات موجود در مرز دوغارون چندان حاد نیست و تنها بحث کنترل‌ها و کندی تردد در مرز وجود دارد. کنترل‌ها و متعاقب آن، ترددها باید تسریع شود تا در صورت افزایش میزان کالا در مرز، با توقف‌های چند روزه ناوگان مواجه نشویم.
زمانیان درباره وضعیت ترددها در خاک افغانستان پس از روی کار آمدن طالبان نیز، تصریح کرد: راننده‌های ایرانی از وضعیت کنونی نسبت به گذشته رضایت دارند؛ زیرا دیگر مجبور به پرداخت مبالغ هنگفت در جاده‌های افغانستان نیستند. ناوگان ایرانی که در داخل افغانستان تردد می‌کنند، تاکنون مشکل خاصی با حضور طالبان نداشته‌اند. در واقع، بخشی از مشکلات کنونی ما مربوط به برخی قوانین و مقررات دست‌وپاگیر و اعمال سلیقه‌هایی است که در اجرای قوانین اتفاق می‌افتد.
سهولت در کار گمرکات خروجی افغانستان
«در گذشته روزانه حدود 400 تا 450 کامیون از مرز دوغارون به سمت افغانستان خارج و به همین میزان کامیون وارد خاک ایران می‌شد؛ اما در یک سال گذشته، روزانه بین 200 تا 300 کامیون از این مرز تردد داشت. علت این موضوع، تحول سیاسی در افغانستان و متعاقب آن، کاهش تحرکات اقتصادی تجار و سرمایه‌گذاران و نیز برخی مشکلات و توقف‌های مرزی بود.» محمود امتی، عضو هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی با بیان این مطلب، افزود: سال 1399 تردد کامیون‌ها به خصوص ترانزیت از مرز دوغارون افزایش داشت و این موضوع تاثیر چشمگیری بر روابط تجاری، ترانزیت و صادرات از پایانه مرزی، منطقه ویژه و بازارچه مرزی دوغارون به جا گذاشت، اما پس از حادثه آتش‌سوزی مرز اسلام قلعه در بهمن همان سال، تردد کامیون‌ها و ارسال کالا به افغانستان کاهش یافت و در سال گذشته و بعد از تحولات سیاسی در افغانستان، این روند کاهشی ادامه یافت.
عضو هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی خراسان رضوی با بیان این که در ماه‌های اخیر شاهد افزایش روان‌سازی و سلامت کاری در مرز افغانستان هستیم، افزود: پیش از این، مبالغ زیادی از رانندگان ایرانی دریافت می‌شد، اما بعد از تغییر حاکمیت در افغانستان، این مسائل بسیار کاهش پیدا کرده و رانندگان مدعی‌اند که شاهد سلامت اداری و سهولت در کار در گمرکات خروجی افغانستان هستند.
امتی در عین حال خاطرنشان کرد: برخی مشکلات زیرساختی همچون سال‌های گذشته در مرز ایران و افغانستان وجود دارد و به محض افزایش تردد مرزی، شاهد توقف و خواب کامیون‌ها خواهیم بود؛ اما در مجموع سطح روابط و ارتباطات بین مقامات دو کشور افزایش داشته و بر بهبود روابط تجاری و اقتصادی نیز تاکید شده است.
روند مطلوب تردد در مرز دوغارون نسبت به سال گذشته
جواد جعفری، ناظر گمرکات خراسان رضوی در توضیح وضعیت کنونی تردد ناوگان از مرز دوغارون اظهار کرد:هم اکنون تردد در این مرز، در حالت عادی و رو به افزایش است و در مجموع حدود 700 دستگاه کامیون ورودی و خروجی در طول روز تردد دارند که از این تعداد، 400 دستگاه از مرز ایران خارج و 300 دستگاه از خاک افغانستان وارد مرز دوغارون می شوند. نکته مهم این که در صورت بهبود زیرساخت‌ها و افزایش امکانات در مرز اسلام قلعه، میزان ورودی و خروجی کامیون‌ها در دوغارون به طور چشمگیری افزایش خواهد یافت.
وی افزود: از حدود دو ماه پیش تغییراتی در مرز دادیم که موجب شد خروجی کامیون‌ها از 170 دستگاه به 350 تا 400 دستگاه برسد و امیدواریم شاهد تقویت زیرساخت‌ها در مرز افغانستان نیز باشیم.
ناظر گمرکات استان خراسان رضوی در توضیح عملکرد افغانستان در حوزه مرزی در یک سال اخیر، به تصمیمات گاهی خلق‌الساعه طالبان در بوروکراسی‌های اداری و شیوه نامه‌های مرزی اشاره کرد که در روند کار مرز تاثیرگذار است.
جعفری خاطرنشان کرد: مکاتبه و مذاکره با طالبان در خصوص اجرای شیوه نامه های مرزی طبق قاعده و قانون و شرایط بین‌المللی باهدف جلوگیری از تصمیم گیری های خلق الساعه ضروری است. استاندار خراسان رضوی سال گذشته برای هماهنگی بین دو کشور، سفری به افغانستان داشت. این پیگیری‌ها و دیدارها باید مستمر شود. بر همین اساس، بناست در آینده نزدیک ،دیداری بین مسئولان دو کشور رقم بخورد که قطعا در زمینه تجارت و مسائل تجاری دو کشور اثرگذار خواهد بود.
آثار منفی تعهدات ارزی در صادرات به افغانستان
با وجود افزایش تردد کامیون‌ها در مرز دوغارون نسبت به سال گذشته، صادرات به این کشور در این مدت، روندی کاهشی داشته؛ البته این روند کاهش صادرات از سال 1399 اتفاق افتاده است. به گفته هادی نبی‌زاده، رئیس هیئت اجرایی اتاق مشترک ایران و افغانستان- شعبه مشهد، از سال 1399 تاکنون صادرات خراسان رضوی به افغانستان حدود 65 درصد کاهش داشته است.
نبی زاده، یکی از دلایل کاهش صادرات به افغانستان را گران شدن کالاهای ایرانی در این کشور دانست و افزود: در گذشته، تعرفه‌های گمرکی کالاهای صادراتی ایران واقعی نبود و کالا ارزان‌تر به افغانستان می‌رفت؛ اما با روی کار آمدن طالبان، این حکومت تعرفه‌های واقعی را در افغانستان اعمال کرد و در نتیجه کالاها بسیار گران شد.
وی از تعهدات ارزی صادرکنندگان به عنوان یکی از مشکلات تجار در مراوده با افغانستان نام برد و تاکید کرد: ما الزام داریم که ارز حاصل از صادرات را به کشور برگردانیم و در افغانستان، این کار حتما باید از طریق واسطه صورت گیرد؛ بنابراین انتقال و جابه‌جایی هر دلار به بانک ایران، بین 2000 تا 3500 تومان هزینه دارد و این مسئله نیز موجب افزایش قیمت کالای ایرانی در افغانستان می‌شود.
رئیس هیئت اجرایی اتاق مشترک ایران و افغانستان- شعبه مشهد، معتقد است بهبود وضعیت صادرات به افغانستان در گرو مذاکرات دو کشور است و یکی از مسائلی که در این مذاکرات باید مدنظر قرار گیرد، توافقات در حوزه تعرفه‌های ترجیحی و تخفیفی است.
نبی زاده تصریح کرد: افغانستان و پاکستان در زمینه تعرفه‌های متقابل به توافق رسیدند و تردد کامیون‌های خود را از روزی 400، 500 دستگاه به 1200 دستگاه، افزایش دادند؛ این بدان معناست که پاکستان در حال به دست آوردن بازار کالاهای ایرانی در افغانستان است و باید در این زمینه هر چه سریع تر راهکاری اندیشید.
راهبردهایی برای توسعه روابط اقتصادی با افغانستان
به گفته محمدعلی امیرفخریان، رئیس اداره بازرگانی خارجی سازمان صمت خراسان رضوی، صادرات به افغانستان در سال 1400، 21 میلیون دلار بوده که 14 میلیون دلار از این مقدار مربوط به استان خراسان رضوی و اغلب از طریق گمرک دوغارون بوده است.
وی درباره دلایل کاهش صادرات به افغانستان گفت: تغییر حاکمیت در افغانستان و کاهش روابط تجاری آن با دنیا که متاثر از تحریم‌ها، بلوکه شدن پول و کاهش قدرت خرید و درآمد مردم بوده، مشکلاتی ایجاد کرده و تجارت این کشور را تحت تاثیر قرار داده است. همچنین، رویکرد افغانستان در زمینه واردات تغییر کرده و ممنوعیت و محدودیت واردات را در برخی اقلام اتخاذ کرده است.
رئیس اداره بازرگانی خارجی سازمان صمت خراسان رضوی درباره راهبردهای افزایش تعاملات تجاری با افغانستان، اظهار کرد: به دنبال توسعه صادرات اقلامی هستیم که ظرفیت حضور بیشتر ما را در بازار این کشور دارد؛ مانند لباس و پوشاک مردانه، دیگ‌های بخار، ماشین‌آلات صنعتی، فراورده‌های آرایشی و بهداشتی، اقلام ضد عفونی‌کننده، انرژی الکتریکی، دارو، سیمان، روغن‌های معدنی، لباس‌های ورزشی، آهن‌آلات، آنتی‌بیوتیک‌های درمانی، واکسن، کیف و کفش، ماشین‌آلات کشاورزی، مواد شوینده، تجهیزات مورد نیاز مرغداری‌ها، فرش‌های ماشینی، موکت و مواردی از این قبیل.
امیرفخریان از سرمایه‌گذاری مشترک با کشورهایی مانند هند و چین در مناطق آزاد یا در استان خراسان رضوی به منظور تامین نیاز داخل کشور و همچنین صادرات به افغانستان، به عنوان یکی دیگر از راهبردهای توسعه تجارت با این کشور نام برد.
وی افزود: با توجه به این که احساس برد-برد در روابط اقتصادی دو کشور برای ما اهمیت زیادی دارد، می‌توان با سرمایه‌گذاری در افغانستان برای مواردی مانند صنایع تبدیلی، شیرینی‌جات، نوشیدنی‌ها، تابلو برق، آسانسور و پله برقی، آب معدنی و استخراج معادن (که این کشور ظرفیت آن را دارد)، به منافع برد-برد و بلندمدت رسید.
امیرفخریان درباره ظرفیت‌های واردات از افغانستان گفت: اقلامی چون پنبه، برخی حبوبات، بادیان و رازیانه، تمر هندی، حبوبات خشک، ضایعات آهن، سنگ‌های معدنی گران بها و سنگ‌های استخراج شده معادن افغانستان، می‌توانند بخشی از نیاز ما را تامین کنند. با تهاتر کالا نیز می‌توان توسعه تجارت با افغانستان را رقم زد.
وی با اشاره به این که امضای موافقت‌نامه همکاری با افغانستان در حوزه حمل‌ونقل می‌تواند درآمدهای ترانزیتی را برای دو کشور به دنبال داشته باشد، تصریح کرد: تخفیف‌های متقابل یا کاهش عوارض تردد یا حذف عوارض متقابل یکی از موارد بسیار موثر در ارتقای تجارت ما با افغانستان است.
