دولت و مجلس در تدوین و تصویب برنامه هفتم توسعه دو سال تأخیر داشتند. از این رو انتظار می رفت که این برنامه بادقت بیشتری تدوین شود، اما بررسی نظرات کارشناسان به ویژه در مرکز پژوهش های مجلس نشان می دهد که انتقادهای زیادی به این برنامه در حوزه های مختلف وارد است. بااین حال اما یکی از فصل های قوی در برنامه هفتم توسعه، فصل هشتم آن با عنوان «نظام مدیریت یکپارچه منابع آب»، مشتمل بر پنج ماده است. رویکرد برنامه هفتم به موضوع آب در مقایسه با برنامه های ششم و پنجم بسیار فعالانه است، بنابراین موضوع آب را می توان یکی از محورهای اصلی لایحه برنامه هفتم توسعه دانست.
تعیین اهداف کمّی برای منابع و مصارف آب، اگرچه پیش ازاین هم در قوانین بالادستی سابقه داشته است اما این بار جدی تر از گذشته و با نگاه کارشناسی انجام شده است. کاهش سهم بخش کشاورزی، برنامه ریزی برای جلوگیری از صادرات آب مجازی و ایجاد بازار مبادله آب های غیرمتعارف از جمله نقاط قوت این برنامه است.
همچنین حمایت و تشویق سرمایه گذاران برای سرمایه گذاری در استفاده از پساب و همین طور الزام شهرداری ها برای استفاده از پساب تصفیه شده برای آبیاری فضای سبز از دیگر اقدامات مثبتی است که انتظار می رود در طول دوران پنج ساله برنامه اجرایی شود. تعیین الگوی مصرف آب کشاورزی براساس نوع محصول و اقلیم و همچنین پلکانی شدن تعرفه آب کشاورزی، بازتخصیص آب مصرفی صنایع، معادن، پالایشگاه ها و نیروگاه ها و تأمین آب جایگزین با اولویت منابع آبی نامتعارف نیز سیاست هایی است که به کنترل بهره برداری غیرمتعارف از آب کمک می کند.
کاهش تعداد چاه ها
در طول برنامه ششم توسعه یکی از سیاست هایی که توسط آب منطقه ای در سراسر کشور اجرا شد، مسدودکردن چاه های غیرمجاز برداشت آب بود. اکنون اما در برنامه هفتم به این مقدار بسنده نشده است و علاوه بر این، قرار است پروانه چاه های مجاز در دشت های ممنوعه مثل خراسان رضوی تعدیل شود. ممنوعیت انتقال آب بین حوضه ای برای مصارف غیر شرب بین شش حوضه کشور نیز یکی از تصمیمات مفید دولت است. البته برداشت آب از دریاها و انتقال آن مستثنا شده است، ازاین رو نگرانی برای اجرای پروژه انتقال آب از دریای عمان به مشهد وجود ندارد. ممنوعیت رهاسازی آب آلوده و آلوده کردن منابع آب سطحی و زیرزمینی و تعیین جریمه برای آن از دیگر بخش های قانون برنامه هفتم توسعه است. علاوه بر این ممنوعیت بهره برداری و برداشت غیرمجاز آب و تجاوز به حریم رودخانه ها، تالاب ها و دریاها و تعیین مجازات برای مرتکبان آن نیز در این برنامه دیده شده است.
خشکی سدها یکی پس از دیگری
بیایید اینکه برنامه هفتم توسعه چقدر در حوزه اجرا بتواند موفق شود را کنار بگذاریم. نکته بسیار مهمی که در این برنامه هم به آن اشاره شده، این است که اجرای موفق این سیاست ها منوط به همکاری مردم است. در متن برنامه اشاره شده است که گروداران آب یا در واقع افرادی که منافعشان با آب گره خورده است، مثل کشاورزان و فعالان صنعتی باید در اجرای سیاست ها مشارکت کنند. واقعیت این است که در طول تاریخ توسعه ایران هیچ وقت وضعیت منابع آبی مثل امروز بغرنج نبوده است. کل کشور به 600دشت یا حوضه آب ریز تقسیم می شود و نیمی از این تعداد در شرایط بحرانی قرار دارد. همین الان اگر از مشهد به سمت نیشابور حرکت کنید، دو ساعت بعد به فروچاله ای می رسید که انگار در اثر فرودآمدن بشقاب پرنده آدم فضایی ها به وجود آمده است. یا اصلا اگر از مشهد حدود یک ساعت به سمت سد فریمان حرکت کنید با منظره ای روبه رو خواهید شد که بیشتر به فیلم های آخرالزمانی شباهت دارد، سد بزرگ و قدیمی که کاملا خشک شده است. البته پیداکردن سدهای خشکیده، دیگر این روزها کار سختی نیست. سد کلات هم خشک است. 94درصد سد دوستی هم خالی است. البته این ماجرا محدود به سدهای خراسان رضوی نیست و در کل کشور 80درصد ظرفیت هفده سد استراتژیک خالی است.
تیغ فرونشست زیر گلوی زیرساخت های اقتصادی
فرونشست زمین، چالش جدی این روزهای ایران است. فروچاله نیشابور در نزدیکی خط ریل راه آهن مشهد به تهران است. فروچاله های کبودرآهنگ همدان در نزدیکی بزرگراه های اصلی است و این یعنی نشست زمین می تواند زیرساخت های اصلی مثل راه و خط ریل را دچار مشکل کند و حتی جان افراد را به خطر بیندازد. اصلا چرا راه دور برویم. در مناطقی از دشت مشهد در اطراف ویرانی و نقاطی از دشت رباط سنگ و مناطقی در دشت کاشمر مانند اطراف قنات کسرینه، میزان فرونشست زمین ۲۲۰ تا ۲۴۰میلی متر در سال است، یعنی این مناطق طی پانزده سال گذشته حدود سه متر فرونشست را تجربه کرده اند.
علاوه بر این، دامنه فرونشست در دشت های خواف، باخرز و زاوه تا ۱۲۰میلی متر در سال برآورد شده است. دشت سبزوار نیز با میانگین سالانه ۱۰۰میلی متر فرونشست، وضعیت مشابهی دارد، سایر دشت ها از جمله، دشت مشهد چناران با ۱۶۰ تا ۲۲۰میلی متر فرونشست در سال، دشت نیشابور با ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلی متر، دشت کاشمر و خلیل آباد با ۱۲۰ تا ۲۴۰میلی متر، بردسکن با ۱۰۰ تا ۲۲۰میلی متر، دشت رباط سنگ با ۱۸۰ تا ۲۴۰ میلی متر و دشت تربت جام و فریمان با ۱۲۰ تا ۱۸۰میلی متر در سال در وضعیت بحرانی قرار دارند. همچنین در ۳۴دشت از ۳۷دشت استان سطح آب زیرزمینی در حال افت شدید است.
