کسب‌وکارهای خانوادگی با داشتن سهم 70 تا 90درصدی از تولید ناخالص داخلی، ستون فقرات اقتصاد در اکثر کشورهای پیشرفته دنیا محسوب می‌شوند و بیش از 50درصد اشتغال‌زایی در جهان توسط این کسب‌وکارها ایجاد شده‌اند. شرکت‌های خانوادگی در ایران نیز همواره و از دیرباز مورد‌توجه بوده و فرزندان بنا به عرف و فرهنگ گذشته مسیر کاری پدر را در زمان غیبت وی ادامه داده و چراغ آن کسب‌وکار را همچنان روشن نگه می‌داشتند. کارآفرینی و اشتغال‌زایی از ویژگی‌های بارز ایرانی‌ها به‌حساب می‌آید و در دوره‌های مختلف تاریخی کسب‌وکارهای متعددی توسط ایرانیان بنیان‌گذاری شده و کارآفرینان بزرگی در تاریخ ایران درخشیده و زمینه رشد و توسعه کشور را فراهم ساخته‌اند. بر اساس پژوهشی که سید‌رضا انتظارقائم، دکترای مدیریت کسب‌وکار تهیه کرده‌است، آمارها حاکی ازتاثیر فوق‌العاده کسب‌وکارهای خانوادگی بر اقتصاد جهان است و با وجود رشد سریع تکنولوژی، شرکت‌های خانوادگی همچنان بر اقتصاد دنیا تسلط دارند. نقش و دامنه فعالیت کسب‌وکارهای خانوادگی وسیع‌تر از مباحث اقتصاد و اشتغال‌زایی است و حضور آنها در زمینه‌های اجتماعی و بشر دوستانه نیز به‌شدت تاثیرگذار بوده، در کنار دولت‌ها قرارگرفته و در انجمن‌های مدنی ایفای نقش می‌کنند.
به گزارش دنیای اقتصاد، طبق مطالعات انجام‌شده در سال2022 درآمد سالانه 750 شرکت خانوادگی دنیا در حدود 10تریلیون دلار، معادل 10هزار میلیارد دلار است و این شرکت‌ها بیش از 30میلیون شغل را در سراسر دنیا ایجاد‌کرده‌اند. آمریکا با تعداد 161شرکت خانوادگی و درآمدی بالغ بر 9/ 2تریلیون دلار در بالاترین سطح و آلمان با 103 شرکت و درآمدی بالغ بر 7/ 1تریلیون دلار در جایگاه دوم دنیا قرار دارد. موضوع قابل‌توجه این است که در حدود نیمی از کسب‌وکارهای خانوادگی در دنیا بین 50 تا 100 سال‌قدمت دارند.
در گروه‌بندی‌های صنعتی بیشترین سهم کسب‌وکارهای خانوادگی دنیا در صنایع غذایی با 123 شرکت و در رده دوم تولید محصولات صنعتی با 57 شرکت و در رده سوم شرکت‌های خرده‌فروشی قرار دارند و جالب‌توجه اینکه صنایع خودروسازی با درآمد سالانه حدود 650میلیارد دلار در رده چهارم شرکت‌های بزرگ خانوادگی دنیا قرار می‌گیرند که در این گروه فقط 10 شرکت بزرگ قرار دارند و در راس آنها به ترتیب فولکس‌واگن، فورد و بی‌ام‌و قرارگرفته‌اند.
بزرگ‌ترین کسب‌وکار خانوادگی دنیا شرکت خرده‌فروشی والمارت آمریکاست که نزدیک به 50درصد سهام آن در اختیار خانواده والتون بوده و بیش از 2میلیون و 300هزار کارمند در آن مشغول و درآمد آن بالغ بر 560میلیارد دلار است. قدیمی‌ترین کسب‌وکار خانوادگی دنیا شرکت خدمات معماری، مهندسی و ساخت‌وساز ژاپنی تاکناکا (TAKENAKA) است که قدمتی بالغ بر 400سال داشته و در حال‌حاضر رهبری این شرکت را نسل هفدهم آن برعهده دارند. از جمله کمپانی‌های بزرگ و موفق خانوادگی دنیا عبارتند از: شرکت‌های خودروسازی بی‌ام و، تویوتا، فورد و هیوندای و همچنین شرکت‌های تولیدکننده لوازم‌خانگی مانند بوش، سامسونگ و ال‌جی و شرکت‌های عرضه‌کننده مواد غذایی و خرده‌فروشی مانند والمارت آمریکا و آلدی آلمان.
سهم کسب‌وکارهای خانوادگی در اقتصاد ایران فاصله معنی‌داری با کشورهای پیشرفته دارد و کاهش این فاصله محقق نخواهد شد، مگر اینکه تغییر زاویه دید در تصمیم‌گیرندگان اتفاق‌افتاده و با نگاهی به موفقیت و اثرات مثبت کسب‌وکارهای خانوادگی در دنیا، بتوانند با ذهنی باز ضمن ایجاد امید در آینده، قوانین و مقرراتی را در این راستا تدوین، مصوب و اجرایی کنند تا امکان ورود و تداوم کسب‌وکارهای خانوادگی به صنعت کشور مهیا شود. از جمله شرکت‌های خانوادگی بزرگی که طی 100 سال‌گذشته در زمینه‌های صنعتی و بازرگانی در ایران شروع به‌کار کرده‌اند، عبارتند از: کفش ملی، ایران‌ناسیونال، لوازم‌خانگی پارس‌الکتریک، کارخانه‌های جهان، کفش بلا، ارج، آزمایش، بوتان، گروه صنعتی بهشهر و… البته با توجه به تغییراتی که در مالکیت این شرکت‌ها اتفاق‌افتاده است و فراز و نشیب‌های متعددی را که پشت‌سر گذاشته‌اند، برخی از آنها همچنان به مسیر خود ادامه داده‌اند و متاسفانه برخی از آنها به‌دلایل متعددی از جمله بی‌کفایتی مدیران از فعالیت ایستاده‌اند و اموال آنها هم به‌فروش گذاشته شده‌است.
تعدادی از شرکت‌های بزرگ خانوادگی ایران که رهبری و مالکیت آنها همچنان در اختیار بنیان‌گذار یا جانشینان وی هستند و از دهه‌های گذشته تا به امروز درحال فعالیت هستند و چراغ صنعت ایران را روشن نگه داشته‌اند عبارتند از: شرکت‌های گلستان، گلرنگ، شیرین‌عسل، گروه صنعتی ماموت، فولادیزد، میهن، بانک سامان و…
تعریف و اداره کسب‌وکار خانوادگی
کسب‌وکارهای خانوادگی، شرکت‌هایی هستند که در حالت سهامی خاص بیش از نیمی از مالکیت و در حالت سهامی عام بیش از 30درصد سهام متعلق به اعضای یک خانواده باشد و همچنین خانواده باید بتواند نقش پر رنگی در رهبری، هیات‌مدیره، برنامه‌ریزی‌های بلندمدت، انتخاب مدیران و تدوین دورنمای استراتژیک سازمان عهده‌دار باشد.
بنیان‌گذاران یک کسب‌وکار خانوادگی، کارآفرینانی هستند که با ایده‌های جدید اقدام به سرمایه‌گذاری کرده و ریسک و عدم‌اطمینان در این مسیر را به‌جان می‌خرند و در نهایت ارزش‌آفرینی می‌کنند و به‌قدر وسعت کسب‌وکار خویش در جوامع اشتغال‌زایی می‌کنند و به سهم خود چرخ‌های صنعت، معدن و تجارت کشورها را به گردش درمی‌آورند. موفقیت این شرکت‌ها اغلب به چشم‌انداز و تلاش‌های خارق‌‌‌‌‌‌‌العاده نسل اول برمی‌گردد. به‌راحتی می‌توان پذیرفت که از خواسته‌های بنیان‌گذار و موسس شرکت‌های خانوادگی این خواهد بود که چرخه عمر این کسب‌وکارها فراتر از عمر مالک فعلی آنها باشد و آرزوی قلبی موسسان این خواهد بود که ادامه مسیر توسط خانواده و فرزندانشان به‌درستی و هوشمندانه طی شود. از ویژگی‌های مثبت و قابل‌توجه کسب‌وکارهای خانوادگی این است که در این شرکت‌ها ثبات رهبری، سرعت تصمیم‌گیری بالا، انگیزه و تعهد بالا، انعطاف‌پذیری بالا، دسترسی سریع به شرکا، اتحاد و اعتماد بالا بین سهامداران وجود دارد که ترسیم یک چشم‌انداز بلندمدت را به‌راحتی امکان‌پذیر می‌سازد. پر واضح است که کسب‌وکارهای خانوادگی مشکلاتی را نظیر فقدان ساختار سازمانی منسجم، گاهی عدم‌علاقه اعضای خانواده به نوع کسب‌وکار، مسائل و اختلافات خویشاوندی و در نهایت مشکلات جانشینی را با خود به‌همراه خواهند داشت.
جانشین‌پروری در کسب‌وکارهای خانوادگی
مطالعات نشان می‌دهد که در حدود 31درصد از کسب‌وکارهای خانوادگی تا دو نسل دوام می‌آورند و می‌توانند توسط نسل دوم مدیریت شوند و در میانه یا پایان عمر این نسل از صحنه کسب‌وکار کشورها خارج می‌شوند و فقط 13درصد از شرکت‌های خانوادگی به نسل سوم می‌رسند و همچنان فعال باقی‌می‌مانند. البته موضوعی که باید مورد‌توجه قرار بگیرد این است که برخی از شرکت‌های خانوادگی در نسل‌های بعدی به‌طور کامل از بین نمی‌روند، بلکه واگذارشده و منابع حاصل از فروش آن در زمینه‌های دیگر سرمایه‌گذاری می‌شوند و در اساس کسب‌وکار از بین نخواهد رفت و فقط تغییر مالکیت در آن اتفاق افتاده است.
داشتن آینده شرکت‌های خانوادگی و تداوم آنها نیازمند تفکر و برنامه‌ریزی و اقدام در ارتباط با بحث بسیار مهم و حیاتی جانشین‌پروری است و این موضوعی است که در اکثر کسب‌وکارهای خانوادگی به‌درستی به آن پرداخته‌نشده که تاثیرات عمده خود را بعد از غیبت بلندمدت بنیان‌گذار و نفرات تاثیرگذار در سازمان می‌توان دید.
بنیان‌گذاران کسب‌وکارهای خانوادگی باید این موضوع را مدنظر داشته باشند که در سازمان تحت‌مدیریت آنها چه پست‌های کلیدی و حساسی وجود دارند و اگر روزی به هر دلیلی مانند مرگ، بیماری، بازنشستگی، مهاجرت، تغییر شغل، ازکار افتادگی و… افرادی که متصدی این مشاغل هستند تمایل یا توان ادامه همکاری را نداشته باشند، چگونه می‌توان سازمان را با کمترین تبعات منفی و با اقتدار پیش‌برد؟
در راس هرم قدرت سازمان، بنیان‌گذار و مالک آن قرار دارد که غیبت وی در بلندمدت تاثیرات قابل‌توجه و گاه جبران‌ناپذیری بر روی سازمان خواهد داشت. توانایی انتقال مالکیت کسب‌وکار خانوادگی به نسل بعدی اغلب به‌عنوان معیار نهایی موفقیت برای این نوع شرکت‌ها درنظر گرفته می‌شود و روند انجام این کار آنقدرها هم که به‌نظر می‌رسد، سریع و آسان نیست و به همین دلیل فرآیند جانشین‌پروری را می‌توان به دوی ماراتن تشبیه کرد تا دوی سرعت. برنامه‌ریزی و مدیریت جانشین‌پروری در کسب‌وکارهای خانوادگی با چالش‌هایی روبه‌رو خواهد شد که برای هر خانواده و فرهنگی متفاوت خواهد بود. مهم‌ترین اصل، هدایت صحیح روابط خانوادگی و حفظ انسجام اعضای خانواده توسط والدین و به‌خصوص بنیان‌گذار کسب‌وکار است. اگر خانواده‌‌‌‌‌‌‌ها رویای تداوم شرکت و تولید ثروت در طول نسل‌‌‌‌‌‌‌ها را دارند، نسل اول باید با دید جانشین‌پروری یک کسب وکار را آغاز کند.
صاحب‌نظران معتقدند که فرآیند جانشین‌پروری از خانه و درمیان ارتباطات عاطفی تاثیرات خود را خواهد پذیرفت و تا به‌ثمر رسیدن آن در بزرگسالی و تعیین‌تکلیف رهبر آینده شرکت ادامه خواهد داشت. جانشین‌پروری مبحثی است که بی‌توجهی به آن باعث حل یا برطرف‌شدن آن نخواهد شد و همانند سایه به‌دنبال این کسب‌وکار خواهد آمد و در نهایت باعث نابودی سازمان، ازبین‌رفتن منابع ارزشمند و ازهم گسیختگی اعضای خانواده خواهد شد. در اینجا اشاره به یک اصطلاح خالی از لطف نیست و آن‌هم این است که: فیل در اتاق است – The Elephant is in room. این اصطلاح به این موضوع اشاره دارد که مشکل یا ریسک بزرگی درمیان است که باید در اولین فرصت موردبررسی قرار گیرد و راهکاری برای آن اندیشیده شود اما هیچکدام از افراد مرتبط با آن موضوع به هر دلیلی نمی‌خواهند از آن سخنی به میان آورند یا با این چالش روبه‌رو شوند و نسبت به برطرف‌کردن آن اقدام کنند، درحالی‌که مشکل همچنان وجود دارد. جانشین‌پروری دقیقا همان فیل است که در اکثر سازمان‌ها مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد.
جانشین‌پروری در همه کسب‌وکارها به‌خصوص شرکت‌های خانوادگی این اطمینان را در آینده ایجاد خواهد کرد که عدم‌حضور نیروهای تاثیرگذار در سازمان باعث ایجاد چالش‌های بزرگ در سازمان نخواهد شد و به این ترتیب تلاش‌های گذشته همه رهبران و صاحب‌نظران نه‌تنها به هدر نخواهد رفت بلکه با ادامه مسیر زحمات نسل‌های گذشته ارج نهاده خواهد شد و این مهم محقق نخواهد شد مگر با تمرکز رهبران بر این موضوع و همچنین همراهی مشاوران و متخصصان تا اینکه علم و تجربه به کمک هم تضمین تداوم کسب‌وکار را رقم بزنند.
